نگارش نام‌های علمی گونه‌های گیاهی و جانوری در مقاله‌های ژورنالی

نام علمی چیست و نحوه نگارش نام علمی در مقالات چگونه است؟ قالب مربوط به نگارش نام‌های علمی استاندارد است و در سطح بین‌المللی پذیرفته شده است. «نامگذاری علمی» به نام‌های گوناگونی اشاره دارد که در حوزۀ پژوهشی خاصی به‌کار می‌روند. با ما با ادامه این مطلب در حوزه ترجمه تخصصی زیست‌شناسی همراه باشید.

معمولاً، جانواران و گیاهان بر اساس نام‌های عمومی و علمی شناخته می‌شوند.

نام عمومی: به شکل محلی استفاده می‌شوند و ممکن است در مناطق یا کشورهای مختلف متفاوت باشند.

نام علمی: نام‌های منحصربه‌فردی هستند که توسط جامعۀ علمی و برای شناسایی دقیق و جهان‌شمول گونه‌ها استفاده می‌شوند.

قوانین بین‌المللی برای نام علمی و نامگذاری گونه‌های گیاهی و جانوری

آرایه‌شناسان[1] «قوانین» گوناگونی برای نامگذاری علمی وضع کرده‌اند. این قوانین جهان‌شمولند و در دوره‌های مشخص بر اساس اجماع به روز می‌شوند. کارل لینه[2]، گیاه‌شناس سوئدی، در قرن هفدهم میلادی پروتکلی برای نامگذاری گونه‌ها ابداع کرد. لینه سیستم «نامگذاری دوبخشی» را ایجاد کرد که تنها از دو اسم استفاده می‌کند: نام جنس به همراه لقبی مشخص یا همان نام گونه‌ای.

در اواسط قرن هجدهم میلادی، دانشمندان نظام پیشرفته‌تری را برای نامگذاری به اجرا گذاشتند. امروزه، از قوانین زیر استفاده می‌شود:

• قانون بین‌المللی نامگذاری جلبک‌ها، قارچ‌ها و گیاهان
• قانون بین‌المللی نامگذاری جانوران
• قانون بین‌المللی نامگذاری باکتری‌ها که اخیراً به قانون بین‌المللی نامگذاری پروکاریوت‌ها تغییر یافته است
• قانون بین‌المللی نامگذاری گیاهان زراعی
• قانون بین‌المللی نامگذاری جامعه‌شناسی گیاهی
• کمیتۀ بین‌المللی طبقه‌بندی ویروس‌ها گزارش‌های گوناگونی از قبیل نحوۀ نگارش نام ویروس‌ها را منتشر می‌کند.

نام‌های عمومی گونه‌ها ممکن است در مناطق جغرافیایی مختلف با یکدیگر متفاوت باشند، اما پروتکل‌های جهان‌شمول مانع ابهام می‌شوند و انسجام را تضمین می‌کند.

سلسله‌مراتب در نام عملی و نام‌گذاری

سیستمی متشکل از چند گروه گونه که دسته‌بندی این گونه‌ها بر اساس خصوصیات ژنتیکی و فیلوژنیک آن‌ها صورت گرفته باشد «سلسله‌مراتب آرایه‌شناختی» نام دارد. «فرمانرو» بالاترین سطح است. نخستین فرمانرو صرفاً دو نوع موجود زنده را در بر می‌گرفت: گیاهان و جانوران. در حوزۀ فرمانرو هفت طبقه وجود دارد: باکتری‌ها[3]، باستانیان[4]، تک‌یاخته‌ها[5]، کرومیست‌ها[6]، گیاهان[7]، قارچ‌ها[8] و جانواران[9].

توجه کنید که این اسامی لاتین هستند. این موضوع ممکن است برای افرادی که با این زبان آشنا نیستند مشکل‌زا باشد. با این حال، این اصطلاحات در سرتاسر جهان به همین شیوه به‌کار می‌روند و احتیاجی به ترجمۀ شفاهی یا کتبی آنها به زبان‌های دیگر وجود ندارد.

بالاترین تا پایین‌ترین سطوح طبقه‎‌بندی به شرح زیر هستند:

• فرمانرو
• شاخه
• رده
• راسته
• زیرراسته
• خانواده
• جنس
• گونه
• زیرگونه

مثلاً، با استفاده از این سیستم، گرگ خاکستری به شکل زیر شناسایی می‌شود:

• فرمانرو: جانوران[10]
• شاخه: مهره‌داران[11]
• رده: پستانداران[12]
• راسته: گوشتخواران[13]
• زیرراسته: سگ‌واران[14]
• خانواده: سگ‌سانان[15]
• جنس:
• گونه: گرگ[16]

تعریف نام دوبخشی در بحث نام‌گذاری علمی

نام دوبخشی از نام جنس و لقب گونه‌ای تشکیل می‌شود. نام علمی گونه‌ها به صورت کج (ایتالیک) نوشته می‌شود. نام جنس همیشه با حروف بزرگ و در ابتدا نوشته می‌شود. لقب گونه‌ای به دنبال اسم جنس می‌آید و با حروف بزرگ نوشته نمی‌شود. این قوانین هیچ استثنایی ندارند.

بر طبق مثال فوق، توجه کنید که طبقه‌بندی از مورد عام (Animalia) تا مورد خاص (C. lupus) ذکر می‌شود. بنا به تعریف، گونه ترکیب نام جنس و لقب گونه‌ای است و فقط ذکر لقب گونه‌ای کافی نیست. مثلاً، می‌توانیم از اصطلاح گرگ خاکستری استفاده کنیم، ولی نمی‌توانیم فقط از Canis یا lupus برای توصیف این جانور استفاده کنیم. نام علمی این گونه Canis lupus است.

سلسلۀ جانوری در نام‌های علمی

هنگام نوشتن متن، نخستین بار هم نام علمی و هم نام «عمومی» را ذکر می‌کنیم. سپس، یکی از آنها را برای سرتاسر متن انتخاب می‌کنیم تا مغایرتی به وجود نیاید.

• گرگ خاکستری (Canis lupus) جانور بومی (is native to) آمریکای شمالی و اوراسیا است.

در ارجاعات بعدی، می‌توانیم یا از نام علمی و یا از نام عمومی استفاده کنیم. اگر از نام علمی استفاده می‌کنیم، تنها به حرف اول جنس نیاز داریم و بعد از آن نقطه می‌گذاریم و لقب گونه‌ای را ذکر می‌کنیم. مثلاً:

• در آمریکای شمالی، گرگ خاکستری تقریباً تا آستانۀ انقراض شکار شد (was
  nearly hunted to extinction).
• در آمریکای شمالی، C. lupus تقریباً تا آستانۀ انقراض شکار شد. (In North America, C. lupus was nearly
  hunted to extinction)

وقتی می‌خواهید به برخی خصوصیات مشابه درون جنس اشاره کنید، می‌توانید به چند گونه تحت نام یک جنس اشاره کنید. مثلاً:

• همۀ گونه‌های Canis متوسط تا بزرگ هستند و جمجمه‌های بزرگی دارند.

همچنین، می‌توایند همین اطلاعات را به شکل دیگری بنویسید:

• Canis spp. متوسط تا بزرگ هستند و جمجمه‌های بزرگی دارند. (Canis spp. are known to be moderate
  to large and have large skulls.) همه گونه ها مترادف با spp است.

در این مورد، «spp.» علامتی اختصاری برای اشاره به «چند گونۀ» موجود در جنس است («sp» اسم یک گونه است). هر کدام از موارد فوق قابل‌قبول است. اگر روی چند گونۀ خاص تمرکز کرده‌اید، لازم است تا به نام هر یک از گونه‌ها اشاره کنید.

همچنین، ممکن است با نامی علمی مواجه شوید که بعد از آن از حرف اول اسم یا علامتی اختصاری استفاده شده است. این حرف اول یا علامت اختصاری به فردی اشاره دارد که آن گونه‌ را کشف یا نامگذاری کرده است. مثلاً، در Amaranthus retroflexus L.، حرف L (غیرایتالیک) به لینه اشاره دارد که نام اصلی را روی این گونه گذاشته است.

استثناها در نام‌گذاری علمی و نام‌های علمی

برخی از این قوانین چند استثنا دارند. نخست، اگر نام جنس در اول جمله بیاید، حتی اگر در ارجاعات بعدی باشد، باید به‌صورت کامل نوشته شود:

• Canis lupus تقریباً تا آستانۀ انقراض در آمریکای شمالی شکار شد.

دوم، وقتی بیش از یک گونه در متن به‌کار رفته که حرف اول جنسشان یکی است اما متعلق به جنس‌های مختلفی هستند، نام این جنس‌ها برای جلوگیری از سردرگمی به‌صورت کامل نوشته می‌شود:

• هم گرگ خاکستری (Canis lupus) و هم سگ آبی (Castor canadensis) بومی آمریکای شمالی هستند.

در این حالت، بهترین راهکار این است که بعد از بار نخست، از نام عمومی استفاده شود، اما هر دو قالب درست است.

عناوین و رئوس مطالب

در عناوین، شیوۀ مناسب این است که کل نام علمی با حروف بزرگ نوشته شود. مثلاً:

• مطالعۀ تاریخ CANIS LUPUS در آمریکای شمالی (A Study of the History of CANIS LUPUS in North America)

در رئوس مطلب ایتالیک، نام گونه‌ها را می‌توان به شکل غیرایتالیک نوشت. مثلاً:

• Canis lupus در آمریکای شمالی تقریباً منقرض شده است (Canis lupus is nearly extinct in North America).

فرمانروی گیاهی در نام‌های علمی

نام گیاهان نیز از نامگذاری دوبخشی پیروی می‌کند (همانند نام جانواران).

• گرویلئای سلطنتی[17] (Grevillea victoriae) در ایالت‌های نیو‌ساوت‌ولز و ویکتوریا یافت می‌شود.

در فرمانروی گیاهان، طبقه‌بندی بعد از گونه‌ به زیرگونه‌ (subsp.) و واریته (var.) منتهی می‌شود. مثلاً، Grevillea victoriae سه زیرگونه دارد.

• Grevillea victoriae victoriae
• Grevillea victoriae nivalis
• Grevillea victoriae brindabella

وقتی گونۀ گیاه نامعلوم است، گیاه را می‌توان Grevillea sp. نامید.

علاوه بر این، وقتی می‌خواهیم جمعاً به چند یا همۀ گونه‌های مربوط به این جنس اشاره کنیم، از Grevillea spp. استفاده می‌کنیم.

در فرمانروی گیاهی نیز معمولاً با لقب‌های گونه‌ای مشخصی برخورد می‌کنیم که از نام ناحیۀ جغرافیایی یا فردی که آن گونه را کشف کرده است گرفته شده‌اند. مثلاً، Grevillea victoriae F.Muell. گرچه این لقب‌های گونه‌ای اسامی خاص هستند، باز هم با حروف کوچک آغاز می‌شوند. مراقب باشید که برخی از واژه‌پردازها ممکن است تلاش کنند تا این ارجاعات را با حروف بزرگ بنویسند.

این موضوعی است که هنگام بازخوانی متن باید بررسی شود.

نام ارقام[18] بر اساس قوانین بین‌المللی نامگذاری گیاهان زراعی تعیین می‌شود.

نام رقم بعد از نام جنس یا لقب گونه‌ای آورده می‌شود و داخل علامت نقل‌قول (تک کوتیشن) قرار می‌گیرد. این نام ایتالیک نمی‌شود. مثلاً:

• Grevillea ‘Robyn Gordon’
• Grevillea rosmarinifolia ‘Rosy Posy’

انسجام در بحث نام‌گذاری علمی

انسجام یکی از قوانین اصلی نگارش علمی است. صرف‌نظر از انتخاب نام علمی یا نام عمومی، لازم است تا انسجام را رعایت کنید. همواره دستورالعمل‌های مربوط به نویسندگان را حین تهیۀ پیش‌نویس مقالات بررسی کنید. قالب مربوط به استنادها و ارجاعات، رئوس مطلب و تعیین محل بخش‌ها در ژورنال‌های مختلف معمولاً متفاوت است. در این رابطه می‌توانید نوشته ما با عنوان «ساختار مقاله ISI» را مطالعه کنید. مطمئن شوید که قالب نگارش نام‌های علمی، صرف‌نظر از ژورنال مدنظر، با قوانین بین‌المللی سازگاری دارد. قوانین ارائه‌شده در بالا به شما کمک خواهند کرد.

نحوۀ نگارش نام‌های علمی گونه‌های باکتریایی در مقاله‌های ژورنالی

نگارش دقیق نام میکروب‌ها یا نام علمی باکتری‌ها یکی دیگر از چالش‌های پیش روی پژوهشگران به هنگام تنظیم مقاله‌های علمی و ترجمه فارسی به انگلیسی آن‌ها است. از جمله دلایل بروز چنین چالش‌هایی می‌توان به تغییرات صورت‌گرفته در دستورالعمل‌های مربوط به نویسندگان به‌منظور انعکاس یافته‌های جدید اشاره کرد. علاوه بر این، نام‌های لاتین ممکن است سردرگم‌کننده باشند. در این بخش، دید جامعی از بزرگترین مسائل پیش روی پژوهشگران در زمان استفاده از نام میکروب‌ها را ارائه خواهیم کرد. افزون بر این، نکاتی برای جلوگیری از بروز اشتباهات احتمالی ذکر خواهد شد.

باکتری‌ها چگونه نامگذاری می‌شوند؟

کمیتۀ بین‌المللی طبقه‌بندی پروکاریوت‌ها (ICSP) دستورالعمل‌هایی را تدوین کرده است که نظام صحیح نامگذاری یا اسم‌گذاری باکتری‌ها را شرح می‌دهند. این نظام با عنوان قوانین باکتری‌شناسی شناخته می‌شود. باکتری نامی دوبخشی دارد که از دو جزء تشکیل شده است: نام جنس که نشان می‌دهد که باکتری متعلق به کدام جنس است و لقب گونه‌ای.

در هنگام ذکر نام باکتری در مقاله، نویسنده باید زیر نام‌های موجود در متن خط بکشد یا آن‌ها را به صورت کج (ایتالیک) بنویسد. بعد از نخستین اشاره به نام میکروارگانیسم به‌صورت کامل، نام جنس را به‌صورت اختصاری می‌نویسند و فقط از حرف اول بزرگ آن استفاده می‌کنند.

• مثلاً، Moraxella bovis را می‌توان به شکل bovis نوشت.

بر طبق توصیۀ کمیتۀ بین‌المللی طبقه‌بندی پروکاریوت‌ها (ICSP)، لازم است تا در خلاصه مقاله‌ها مجدداً به نام کامل باکتری‌ها اشاره شود.

هنگامی که صحبت از گونه‌های بی‌نام است، از علامت اختصاری «sp.» برای اشاره به گونه‌ای نامگذاری‌نشده استفاده می‌شود. این در حالی است ‌که «spp.»، که بعد از نام جنس نوشته می‌شود، به معنای بیش از یک گونۀ بی‌نام است.

• مثلاً، از Moraxella برای اشاره به یک گونۀ بی‌نام متعلق به جنس Moraxella استفاده می‌شود.

باکتری‌ها غالباً به زیرگونه‌ها تقسیم می‌شوند. این زیرگونه‌ها نیز با دسته‌هایی فرعی مانند biovar، chemoform، chemovar، cultivar، morphovar، phathovar، serovar و state نشان داده می‌شوند.

این دسته‌های فرعی باید به‌صورت ساده قبل از نام افزوده‌ای [که همان نام زیرگونه است] نوشته شوند. این نام افزوده به‌صورت کج نوشته شده یا زیر آن خط کشیده می‌شود. مثلاً، شکل صحیح «Rhizobium leguminosarum biovar viciae» به‌صورت Rhizobium leguminosarum biovar viciae نوشته می‌شود.

مسائل رایج در استفاده از نام میکروب‌ها

با این حال، پژوهشگران در هنگام استفاده از نام میکروب‌ها با مشکلات کم‌و‌بیش رایجی مواجه می‌شوند. نخستین مشکل، همانطور که احتمالاً حدس زده‌اید، این است که انواع مختلف باکتری‌ها ممکن است به هنگام استفاده از شکل اختصاری اسامی‌شان یکسان به نظر برسند.

1. bovis ممکن است به Moraxella bovis، Mycoplasma bovis یا Mycobacterium bovis اشاره کند.

در چنین حالتی، نویسنده باید مراقب باشد که اگر استفاده از اختصارات سردرگم‌کننده است از کاربرد آنها خودداری کند، یا به وضوح توضیح دهد که بحث در خصوص کدام نوع باکتری است.

مسائل دیگری که پژوهشگران در زمینۀ استفاده از نام میکروب‌ها با آنها مواجهند پیچیده‌تر هستند. درحالی‌که قانون باکتری‌شناسی معمولاً فهرستی «رسمی» از نام‌های معتبر باکتری‌ها تلقی می‌شود، این قانون صرفاً دستورالعمل‌هایی در خصوص نحوۀ نامگذاری باکتری‌ها را ارائه می‌دهد. به این ترتیب، مخالفت، کشف یا تکامل در پژوهش‌های علمی امکان‌پذیر می‌شود. مثلاً، گروهی از پژوهشگران ممکن است باکتری‌ای را در جنس A دسته‌بندی کنند. به همین ترتیب، گروه دیگری ممکن است پژوهشی متفاوت انجام دهند و نتیجه بگیرند که همان باکتری متعلق به جنس B است. در ادامۀ مثال قبلی در خصوص گونه‌های bovis، نام باکتری یکسانی ممکن است در مقاله‌ای A bovis و در مقالۀ دیگری B bovis باشد.

از کجا بدانم که از نام معتبری برای میکروب مورد نظرم استفاده می‌کنم؟

بسیاری از پژوهشگران به اشتباه تصوّر می‌کنند که جدیدترین نام منتشرشده نامی «صحیح» است. در واقع، همانطور که پیشتر دیدیم، این موضوع صحّت ندارد. نام باید در یکی از مقالات ژورنال بین‌المللی میکروبیولوژی سیستماتیک و تکاملی منتشر شده باشد. اگر این نام در فهرست‌های اعتبارسنجی اعلام شده باشد، ممکن است هر جای دیگری منتشر شود. به عبارت دیگر، نامگذاری میکروب‌ها مبتنی بر داوری و اجماع علمی است.

مثلاً، جامعۀ علمی Helicobacter pylori را فوراً به‌عنوان جایگزین Campylobacter pylori پذیرفت، درحالی‌که Talockia micdadei به‌عنوان جایگزین Legionella micdadei پذیرفته نشده است.

در نهایت امر، کمیتۀ بین‌المللی طبقه‌بندی پروکاریوت‌ها (ICSP) دستورالعمل مشخصی را برای نحوۀ نگارش تاکسون‌های بعد از زیرگونه، مانند سویه‌ها، ارائه نکرده است. نام سویه باید بعد از نام جنس و گونه بیاید و معمولاً ترکیبی از حروف و ارقام است.

مثلاً، ممکن است نام Helicobacter pylori K164:K7 را بنویسید که در آن K164:K7 نشان‌دهندۀ سویۀ خاصی از باکتری استفاده‌شده در در پژوهش‌تان است.

اگر درمورد صحّت نام میکروب‌ها شک داشتید، در وهلۀ نخست قانون بین‌المللی نامگذاری باکتری‌ها (اصلاحیۀ 1990) را مطالعه کنید. مقاله‌های انتشاریافته در حوزۀ پژوهشی‌تان را دنبال کنید و در خصوص اختلاف نظرها یا یافته‌های جدید در دسته‌بندی باکتری‌ها اطلاع کسب کنید. در نهایت، به یاد داشته باشید که نام صحیح بر مبنای داوری و اجماع علمی تعیین می‌شود.

[1] تاکسونومیست‌ها

[2] Carl Linnaeus

[3] Bacteria

[4] Archaea

[5] Protozoa

[6] Chromista

[7] Plantae

[8] Fungi

[9] Animalia

^[10] Animalia

[11] Chordata

[12] Mammalia

[13] Carnivora

[14] Caniformia

[15] Canidae

[16] lupus

^[17] Royal grevillea

^[18]Cultivar