اگر گمان می‌کنید ویرایش کردن مسیری مشخص دارد و با دانستن چند اصل، میتوان هر نوع متنی را ویرایش کرد، سخت در اشتباهید! اما ویرایش چیست؟ منظور از ویرایش متن چیست؟ متن قبل از ویرایش، ماکتی پیش‌ساخته است و ویرایش ویراستاران آن را تبدیل به ماکتی کامل و تماشایی می‌کند. ویراستار، با انجام انواع ویرایش، ظاهر و محتوای متن را بررسی می‌کند و آنها را به بهترین شکل ممکن در می‌آورد. هدف ویراستار رساندن متن به کیفیتی مطلوب است. در این مطلب، هر آنچه باید دربارۀ ویرایش و انواع آن بدانید برای‌تان خواهیم گفت. با شبکه مترجمین ایران همراه باشید.
انواع ویرایش
اهمیت ویرایش و ویراستاری بر هیچ‌کس پوشیده نیست. در واقع، ویرایش یک متن است که آن را خوانش‌پذیر می‌کند. تعریف ویرایش در فرهنگ معین بدین شرح است:
زیاد یا کم کردن مطلب، تصحیح و تنقیح متن‌هایی که جهت چاپ و نشر آماده می‌کنند.
اما منظور از ویرایش کردن چیست؟ در ویرایش، چه مواردی اهمیت پیدا می‌کنند؟ باید بگوییم ویرایش صرفاً یک نوع مشخص ندارد. اگر بخواهید ویرایش متن را توضیح دهید، نمی‌توانید صرفاً به چند عامل مشخص اشاره کنید و بگویید با انجام این‌ها، ویرایش نوشته به اتمام خواهد رسید.
ویرایش انواع مختلف دارد و در هر کدام نوع، عوامل متعددی اهمیت پیدا می‌کند. انواع ویرایش می‌تواند با توجه به هدف نهایی متن متفاوت باشد. نویسندگان و مترجمان متون علمی، ادبی، رمان و شعر، روزنامه نگاران، سردبیران مجلات و تولیدکنندگان محتوای متنی وب‌سایت‌ها باید در مورد انواع مختلف ویرایش و هدف از انجام آنها آگاهی داشته باشند.
در ادامه، از انواع ویرایش و اهمیت‌شان برای‌تان خواهیم گفت.
ویرایش فنی و زبانی
ویرایش فنی و زبانی از مهم‌ترین انواع ویراستاری است. در این نوع ویرایش، ویراستار به اصلاح و بهبود ظاهر متن می‌پردازد. هنگام انجام ویرایش فنی، مواردی مانند غلط‌های املایی و مشکلات نگارشی اهمیت پیدا می‌کنند.
به‌طور کلی، ویراستار هنگام انجام ویرایش فنی، به موارد زیر توجه می‌کند:
- ایجاد یکپارچگی میان رسم‌الخط کلمات
- بررسی پاراگراف‌بندی
- تصحیح غلط‌های املایی
- بررسی نشانه‌گذاری متن
- یکپارچه‌سازی اعلام و اصطلاحات
- ذکر معادل لاتین کلمات
- به‌کارگیری اصول عددنویسی و فرمول‌نویسی
- اعمال قوانین مربوط به اعراب‌گذاری
- اعمال قواعد مربوط اختصارهای متنی
- اعمال قواعد مربوط به نقل‌قول‌ها
- بررسی ارجاعات
- بررسی اندازه و قلم عناوین فصول، بخش‌ها، زیرعنوان‌ها، سربرگ‌ها و دیگر موارد.
- پیاده‌سازی قوانین مربوط به مآخذ، پانوشت‌ها و یادداشت‌ها
- بررسی مواردی مانند تصویرها،عکس‌ها، فهرست، واژه‌نامه، نمایه‌ها، جداول و نمونه‌هایی از این قبیل.
- برطرف کردن غلط‌های تایپی
در این مرحله از مراحل ویرایش ترجمه و تالیف، ظاهر متن اصلاح خواهد شد.
ویرایش زبانی- ساختاری
در ویرایش زبانی- ساختاری، همان‌طور که از نامش پیداست، ساختار و جمله‌بندی اهمیت پیدا می‌کند. در این نوع ویرایش، ویراستار به سراغ ویرایش جمله و اجزای آن می‌رود. به طور کلی، در ویرایش زبانی- ساختاری، موارد زیر اهمیت پیدا می‌کنند:
- برطرف کردن ایرادهای ساختاری و دستوری
- بهبود جمله‌بندی متن
- کوتاه کردن جملات طولانی
- روان کردن جمله‌ها
- برطرف کردن ابهام و تناقض در متن
- بررسی معادل‌یابی‌های انجام‌شده
- بررسی واژه‌های فارسی و انتخاب بهترین واژه
ویرایش محتوایی
و اما می‌رسیم به ویرایش محتوایی، تخصصی یا علمی! ویرایش محتوایی چیست؟ ویرایش محتوایی و ساختاری متفاوت از یکدیگرند. در ویرایش محتوایی، همان‌طور که از نامش پیداست، تمرکز بر محتوای متن است. در این نوع ویرایش، ویراستار با توجه به محتوا و زمینۀ متن، شروع به ویرایش می‌کند. به عنوان مثال، ویرایش محتوایی داستان متفاوت از ویرایش محتوایی متون علمی است. در ویرایش محتوایی، ویراستار به موارد زیر توجه می‌کند:
- حذف یا کاهش مطالب تکراری و غیرضروری
- حذف یا کاهش مطالب نامعتبر و بی‌مبنا
- اصلاح متن برای افزایش یکپارچگی متن
- بررسی و تصحیح پانوشت‌ها
- افزودن پانوشت (در صورت لزوم و کسب اجازه از مولف یا مترجم)
- اصلاح مطالب نادرست و غیرعلمی
در ویرایش محتوایی یا تخصصی، دانش و تخصص ویراستار نیز اهمیت پیدا می‌کند. در واقع، ویراستار باید با زمینۀ مورد نظر آشنایی کافی داشته باشد.
هزینه ویرایش
هزینه انجام این ویرایش‌ها با توجه به زمانی که برای این کار اختصاص داده می‌شود، می‌تواند متفاوت باشد. نباید این نکته را فراموش کنید که گاهی ویرایش برخی از متون ممکن است به اندازه روند نوشتن آنها طول بکشد. در ضمن ویرایش متن‌های عمومی و تخصصی تفاوت بسیاری دارند. در زمان ویرایش متون تخصصی باید با انجام کارهایی مانند استناد به منبع نوشته، اصلاحات لازم را انجام داد. همین باعث افزایش هزینه‌های مربوط به ویرایش تخصصی نسبت به عمومی می‌شود.
فرآیند ویرایش چگونه است؟
بعد از اینکه فهمیدیم تعریف ویرایش چیست و چه دسته‌بندی هایی دارد، نوبت به درک فرآیند انجام ویرایش می‌رسد. در مرحله اول نویسنده یا فردی که قصد اصلاح هرگونه متن یا نوشته را دارد، باید انتخاب کند که آیا می‌تواند این کار را انجام دهد یا باید یک ویراستار برای این کار استخدام کند. ویراستاران در اولین مرحله ابتدا ویرایش مکانیکی را انجام می‌دهند. در مرحله بعدی ویرایش زبانی شروع می‌شود. در زمان انجام ویرایش زبانی موارد زیر مد نظر قرار می‌گیرند:
- خواندن و درک متن: برای شروع این مرحله باید ابتدا متن را به صورت کامل و با دقت مطالعه کرد. در صورتی که ویراستار توانست منظور و هدف متن را کامل متوجه شود، می‌تواند روند ویرایش را شروع کند.
- ساده سازی و بررسی نظم و پاکیزگی متن
- تغییر اصطلاحات و ساختارهای بیگانه و استفاده از اصطلاحات رایج در زبان فارسی
- تغییر بخش‌هایی از متن که در آن از ساختارهای رایج گویش‌ها و لهجه‌های مختلف استفاده شده، و به کارگیری زبان فارسی معیار (البته در متون ادبی، داستان و یا رمان‌ها با توجه به شرایط متن میتوان از اصطلاحات مورد استفاده در سایر گویش‌ها و لهجه‌ها استفاده کرد. البته به شرط اینکه ساختار نوشته بهم نخورد.)
- از بین بردن اشتباهاتی که از لحاظ عقلانی و منطقی باعث خراب شدن متن شده‌اند.
- برطرف کردن اشتباهاتی که باعث سوء برداشت یا ابهام می‌شود.
- حذف واژه‌های ناآشنا و استفاده از سایر واژه‌های رایج در زبان فارسی
در زمان انجام مراحل مختلف ویرایش اگر کارها را به شخص دیگری سپردید، بهتر است که ارتباط خود را با او حفظ کنید. همچنین ویراستار‌ها باید در زمان انجام تمامی مراحل با نویسنده اثر در ارتباط باشند و سوالات یا ابهامات خود را با اطمینان کامل برطرف سازند. یکی از اصطلاحات دیگری که ممکن است در زمینه ویرایش به آن بر بخورید «دگرگونی» می‌باشد. دگرگونی عبارت است از: «تغییرات، جابجایی‌ها، اضافه کردن بخش‌های جدید یا حذف کردن بخش‌های اضافه». در ضمن در بعضی از متونی که هدف آنها تحت تاثیر قرار دادن طبقه خاص، یا دسته بخش خصوصی از جامعه است؛ باید برنامه‌ریزی زبان انجام شود. برنامه‌ریزی زبان به مجموعه اقداماتی گفته می‌شود که کمک می‌کند نوشته خود را به استاندارد یا لحن خاصی که مد نظر دارید نزدیک‌تر کنید.
یک ویراستار چه ویژگی‌هایی دارد؟
ویراستار یا ویرایشگر باید خصوصیاتی داشته باشد که او را در زمینه انجام ویرایش متون مختلف یاری کند. البته بسیاری از این ویژگی‌ها اکتسابی هستند و به مرور زمان با انجام فعالیت‌هایی مانند «مطالعه فراوان، نوشتن متون مختلف و کسب آگاهی در خصوص قواعد نوشتن و…» میتوان مهارت خود را در زمینه ویرایش افزایش داد. ویژگی‌های کلی یک ویراستار عبارتند از:
- آشنایی با تعریف ویرایش و تجربه کافی در زمینه ویراستاری
- داشتن حوصله، دقت و نظم بالا در زمان بررسی و اصلاح متون مختلف
- داشتن ذوق هنری و ادبی برای ویراستاری متون ادبی، رمان و…
- تسلط بالا بر روی استفاده صحیح از قواعد دستور زبان و ادبیات فارسی
- در مواردی که ویراستار قصد ویرایش متن ترجمه شده را دارد، باید با زبان مورد استفاده متن اصلی آشنایی داشته باشد.
- آشنایی با موضوع متن
شرح وظایف ویراستار
تا اینجای کار فهمیدیم که تعریف ویرایش چیست و به چه کسی ویراستار می‌گویند. در ادامه این بخش برای یک جمع‌بندی کلی و پرداختن دقیق‌تر به نکات مهم، شرح وظایف ویراستار را با هم مرور می‌کنیم:
- پیدا کردن غلط‌های املایی و مشکلات تایپی: وقتی نویسندگان مشغول نوشتن متون طولانی هستند، ممکن است در موارد معدودی شاهد مشکلات تایپی یا غلط املایی باشیم. ویراستاران باید با دقت این مشکلات را پیدا کرده و آنها را برطرف کند.
- فهرست نویسی و پاراگراف بندی: انجام این کار باعث می‌شود مطالعه نوشته مورد نظر تا حد زیادی آسان گردد.
- رعایت نقل قول ها: در زمان‌هایی که قصد بیان مستقیم عبارات یا جملات مقاله، کتاب یا فرد خاصی را دارید، باید از علامت “” استفاده کنید.
- توجه به پاورقی: علاوه بر بررسی متن اصلی، یک ویراستار باید وضعیت پاورقی را نیز مورد بررسی قرار دهد. اینطور علاوه بر اینکه درک بهتری از متن پیدا خواهد کرد، می‌تواند اشتباهات موجود در این قسمت را نیز تصحیح کند.
- استفاده درست از علامت جمع: وجود علائم مختلف برای جمع در کلمات فارسی و عربی باعث شده گاهی روند استفاده از علامت‌های جمع با مشکل روبرو شود. استفاده از علامت‌های جمع عربی برای کلمات فارسی یا برعکس اشتباه می‌باشد.
- پرهیز از هرگونه شکسته نویسی: یک متن استاندارد نباید هیچ گونه شکسته نویسی داشته باشد. به عنوان مثال در هیچ نوشته رسمی حق ندارید از «می‌رم» به جای «می‌روم» استفاده کنید.
- رعایت اصول تایپ: نکته مهم این قسمت، رعایت به موقع فاصله و نیم فاصله است. این کار باعث ساده شدن روند مطالعه متن خواهد شد.
- تصحیح مشکلات دستور زبانی: وجود خطاهای دستوری در متن باعث آسیب دیدن کل نوشته می‌شود.
- داشتن اطلاعات به روز در مورد نکات مربوط به رسم الخط فارسی: این موضوع در استفاده از «ی» آخر فعل، کلمات دو بخشی که ممکن است به صورت اشتباه با نیم فاصله یا فاصله نوشته شوند و سایر موارد مشابه کمک زیادی به ویراستار خواهد کرد.
- رعایت علائم نگارشی به صورت صحیح: استفاده به موقع و اصولی از علائم نگارشی، کمک زیادی به بهتر خوانده شدن متن خواهد کرد. از سوی دیگر استفاده نادرست از این علائم باعث تغییر مفهوم متن خواهد شد و این عملکردی که از متن انتظار داشتیم را تغییر می‌دهد.
