آشنایی با تعریف ویرایش برای افرادی که به هر نحوی با محتوای متنی سروکار دارند، امری ضروری است. دانستن اینکه تعریف ویرایش چیست، کمک می‌کند روند نوشتن و رسیدن به نتیجه نهایی به صورت اصولی طی شود. ویرایش عبارت است از: «بررسی کردن یک متن یا سند کتبی با دقت بالا؛ به منظور اضافه کردن، حذف و ایجاد تغییرات در آن» همچنین هدف کلی از انجام ویرایش رسیدن به یک کیفیت استاندارد در متن مورد نظر است. متن‌هایی که امروزه در کتاب‌ها، سایت‌ها، مجلات و سایر رسانه‌ها استفاده می‌شود، باید هیچ‌گونه اشتباه دستوری، زبانی، فنی و نگارشی نداشته باشند. لازم به ذکر است تنها افرادی می‌توانند در زمینه ویراستاری فعالیت مناسبی داشته باشند که با مطالعه و نوشتن فراوان تسلط زیادی بر روی دستور زبان پیدا کرده‌اند. همچنین میتوان گفت متن قبل از ویرایش مانند یک ماکت پیش ساخته است که با انجام ویراستاری آن را کامل میکنیم. برای درک بهتر این که تعریف ویرایش چیست، در ادامه با هم انواع ویرایش و سایر مفاهیم مربوط به این موضوع را بررسی میکنیم.
انواع ویرایش
انواع ویرایش می‌تواند با توجه به هدف نهایی متن متفاوت باشد. نویسندگان کتاب‌های علمی، رمان، شعر، متون ادبی، روزنامه نگاران، سردبیران مجلات یا رسانه‌ها و تولید کنندگان محتوای متنی وب سایت‌ها باید نسبت به انواع مختلف ویرایش و هدف از انجام آنها آگاهی داشته باشند.
ویرایش فنی و زبانی
یکی از مهم‌ترین انواع ویرایش، ویرایش فنی و زبانی است. دانستن موضوع و هدف متن برای ویراستار یا نویسنده در زمان انجام ویرایش فنی بسیار مهم می‌باشد. در زمان انجام این کار صحت مطالب و مشکلات نگارشی مورد بررسی قرار می‌گیرند. اقداماتی که در زمان انجام این ویرایش باید انجام دهید عبارتند از:
- رفع و اصلاح هرگونه تناقض، خطا، گسستگی و ناهمخوانی
- ارائه نمودار و اصلاح داده‌ها در گزارش‌های پژوهشی و مقالات علمی یا آماری
- تنظیم سرفصل‌ها و زیرشاخه‌های مربوط به مفاهیم مختلف ذکر شده در متن
- رفع ناسازگاری و اشتباهات در چینش کلمات و استفاده از آنها
- برطرف کردن ضعف مربوط به پاراگراف‌ها یا ساختار عناوین
- بررسی دقیق محتوا برای اطمینان از صحت اطلاعات داده شده
- تنظیم و تعدیل متن با توجه به استانداردها و قوانین موجود
- رفع غلط‌های املایی
- استفاده درست از علائم نگارشی
- اصلاح اشتباهات دستوری موجود در متن
ویرایش مکانیکی و اساسی
تسلط بر روی متن و موضوع آن به ویراستار کمک می‌کند تا در زمان تصحیح خطاها، روند تصمیم گیری درست و پر سرعتی داشته باشد. همچنین هیچگاه نباید این موضوع را فراموش کرد که هر کلمه در نوشته کارکرد مشخصی دارد. پس باید به تمامی قسمت‌های متن توجه کرد و مطمئن شد که محتوای خوبی در اختیار مخاطب قرار خواهد گرفت. اما نوع تغییراتی که در زمان ویرایش میتوان انجام داد، بستگی به درخواست مشتری یا کارفرما دارد. معمولاً دو نوع ویرایش در چنین حالتی مطرح می‌شود که عبارتند از «ویرایش مکانیکی و ویرایش اساسی».
ویرایش مکانیکی
ویراستار در زمان انجام این نوع ویرایش، صرفا وظیفه دارد که متن را به گونه‌ای اصلاح کند که مطالعه آن برای مخاطب راحت‌تر شود. ویراستار در زمان انجام این کار حق تغییر سبک نوشته یا جزئیات آن را ندارد. ممکن است در مواردی ویرایش مکانیکی را با نام‌های ویرایش صوری یا ظاهری نیز بشناسند.
ویرایش اساسی
ویرایش اساسی یک متن می‌تواند شامل فعالیت‌هایی مانند: «ایجاد هماهنگی بین بخش‌های مختلف متن، حذف توضیحات اضافه، تغییر پاراگراف بندی، اضافه کردن توضیحات جانبی مانند پاورقی و… باشد.
هزینه انجام این ویرایش‌ها با توجه به زمانی که برای این کار اختصاص داده می‌شود، می‌تواند متفاوت باشد. نباید این نکته را فراموش کنید که گاهی ویرایش برخی از متون ممکن است به اندازه روند نوشتن آنها طول بکشد. در ضمن ویرایش متن‌های عمومی و تخصصی تفاوت بسیاری دارند. در زمان ویرایش متون تخصصی باید با انجام کارهایی مانند استناد به منبع نوشته، اصلاحات لازم را انجام داد. همین باعث افزایش هزینه‌های مربوط به ویرایش تخصصی نسبت به عمومی می‌شود.
فرآیند ویرایش چگونه است؟
بعد از اینکه فهمیدیم تعریف ویرایش چیست و چه دسته‌بندی هایی دارد، نوبت به درک فرآیند انجام ویرایش می‌رسد. در مرحله اول نویسنده یا فردی که قصد اصلاح هرگونه متن یا نوشته را دارد، باید انتخاب کند که آیا می‌تواند این کار را انجام دهد یا باید یک ویراستار برای این کار استخدام کند. ویراستاران در اولین مرحله ابتدا ویرایش مکانیکی را انجام می‌دهند. در مرحله بعدی ویرایش زبانی شروع می‌شود. در زمان انجام ویرایش زبانی موارد زیر مد نظر قرار می‌گیرند:
- خواندن و درک متن: برای شروع این مرحله باید ابتدا متن را به صورت کامل و با دقت مطالعه کرد. در صورتی که ویراستار توانست منظور و هدف متن را کامل متوجه شود، می‌تواند روند ویرایش را شروع کند.
- ساده سازی و بررسی نظم و پاکیزگی متن
- تغییر اصطلاحات و ساختارهای بیگانه و استفاده از اصطلاحات رایج در زبان فارسی
- تغییر بخش‌هایی از متن که در آن از ساختارهای رایج گویش‌ها و لهجه‌های مختلف استفاده شده، و به کارگیری زبان فارسی معیار (البته در متون ادبی، داستان و یا رمان‌ها با توجه به شرایط متن میتوان از اصطلاحات مورد استفاده در سایر گویش‌ها و لهجه‌ها استفاده کرد. البته به شرط اینکه ساختار نوشته بهم نخورد.)
- از بین بردن اشتباهاتی که از لحاظ عقلانی و منطقی باعث خراب شدن متن شده‌اند.
- برطرف کردن اشتباهاتی که باعث سوء برداشت یا ابهام می‌شود.
- حذف واژه‌های ناآشنا و استفاده از سایر واژه‌های رایج در زبان فارسی
در زمان انجام مراحل مختلف ویرایش اگر کارها را به شخص دیگری سپردید، بهتر است که ارتباط خود را با او حفظ کنید. همچنین ویراستار‌ها باید در زمان انجام تمامی مراحل با نویسنده اثر در ارتباط باشند و سوالات یا ابهامات خود را با اطمینان کامل برطرف سازند. یکی از اصطلاحات دیگری که ممکن است در زمینه ویرایش به آن بر بخورید «دگرگونی» می‌باشد. دگرگونی عبارت است از: «تغییرات، جابجایی‌ها، اضافه کردن بخش‌های جدید یا حذف کردن بخش‌های اضافه». در ضمن در بعضی از متونی که هدف آنها تحت تاثیر قرار دادن طبقه خاص، یا دسته بخش خصوصی از جامعه است؛ باید برنامه‌ریزی زبان انجام شود. برنامه‌ریزی زبان به مجموعه اقداماتی گفته می‌شود که کمک می‌کند نوشته خود را به استاندارد یا لحن خاصی که مد نظر دارید نزدیک‌تر کنید.
یک ویراستار چه ویژگی‌هایی دارد؟
ویراستار یا ویرایشگر باید خصوصیاتی داشته باشد که او را در زمینه انجام ویرایش متون مختلف یاری کند. البته بسیاری از این ویژگی‌ها اکتسابی هستند و به مرور زمان با انجام فعالیت‌هایی مانند «مطالعه فراوان، نوشتن متون مختلف و کسب آگاهی در خصوص قواعد نوشتن و…» میتوان مهارت خود را در زمینه ویرایش افزایش داد. ویژگی‌های کلی یک ویراستار عبارتند از:
- آشنایی با تعریف ویرایش و تجربه کافی در زمینه ویراستاری
- داشتن حوصله، دقت و نظم بالا در زمان بررسی و اصلاح متون مختلف
- داشتن ذوق هنری و ادبی برای ویراستاری متون ادبی، رمان و…
- تسلط بالا بر روی استفاده صحیح از قواعد دستور زبان و ادبیات فارسی
- در مواردی که ویراستار قصد ویرایش متن ترجمه شده را دارد، باید با زبان مورد استفاده متن اصلی آشنایی داشته باشد.
- آشنایی با موضوع متن
شرح وظایف ویراستار
تا اینجای کار فهمیدیم که تعریف ویرایش چیست و به چه کسی ویراستار می‌گویند. در ادامه این بخش برای یک جمع‌بندی کلی و پرداختن دقیق‌تر به نکات مهم، شرح وظایف ویراستار را با هم مرور میکنیم:
- پیدا کردن غلط‌های املایی و مشکلات تایپی: وقتی نویسندگان مشغول نوشتن متون طولانی هستند، ممکن است در موارد معدودی شاهد مشکلات تایپی یا غلط املایی باشیم. ویراستاران باید با دقت این مشکلات را پیدا کرده و آنها را برطرف کند.
- فهرست نویسی و پاراگراف بندی: انجام این کار باعث می‌شود مطالعه نوشته مورد نظر تا حد زیادی آسان گردد.
- رعایت نقل قول ها: در زمان‌هایی که قصد بیان مستقیم عبارات یا جملات مقاله، کتاب یا فرد خاصی را دارید، باید از علامت “” استفاده کنید.
- توجه به پاورقی: علاوه بر بررسی متن اصلی، یک ویراستار باید وضعیت پاورقی را نیز مورد بررسی قرار دهد. اینطور علاوه بر اینکه درک بهتری از متن پیدا خواهد کرد، می‌تواند اشتباهات موجود در این قسمت را نیز تصحیح کند.
- استفاده درست از علامت جمع: وجود علائم مختلف برای جمع در کلمات فارسی و عربی باعث شده گاهی روند استفاده از علامت‌های جمع با مشکل روبرو شود. استفاده از علامت‌های جمع عربی برای کلمات فارسی یا برعکس اشتباه می‌باشد.
- پرهیز از هرگونه شکسته نویسی: یک متن استاندارد نباید هیچ گونه شکسته نویسی داشته باشد. به عنوان مثال در هیچ نوشته رسمی حق ندارید از «می‌رم» به جای «می‌روم» استفاده کنید.
- رعایت اصول تایپ: نکته مهم این قسمت، رعایت به موقع فاصله و نیم فاصله است. این کار باعث ساده شدن روند مطالعه متن خواهد شد.
- تصحیح مشکلات دستور زبانی: وجود خطاهای دستوری در متن باعث آسیب دیدن کل نوشته می‌شود.
- داشتن اطلاعات به روز در مورد نکات مربوط به رسم الخط فارسی: این موضوع در استفاده از «ی» آخر فعل، کلمات دو بخشی که ممکن است به صورت اشتباه با نیم فاصله یا فاصله نوشته شوند و سایر موارد مشابه کمک زیادی به ویراستار خواهد کرد.
- رعایت علائم نگارشی به صورت صحیح: استفاده به موقع و اصولی از علائم نگارشی، کمک زیادی به بهتر خوانده شدن متن خواهد کرد. از سوی دیگر استفاده نادرست از این علائم باعث تغییر مفهوم متن خواهد شد و این عملکردی که از متن انتظار داشتیم را تغییر می‌دهد.
