داوری همتا یا Peer Review و نقش آن در پذیرش مقاله
داوری همتا روشی برای ارزیابی مقاله قبل از انتشار آن است. استفاده از داوری همتا یا مرور همتا برای داوری مقالات علمی بسیار رایج است. در این روش، محققان متن‌ها را از نظر اصالت، اعتبار و اهمیت در محدوده تحقیقاتی خود ارزیابی می‌کنند. هدف اصلی این کار، کمک به سردبیر مجله و یا نشریه است تا بتواند تصمیم بگیرد که کدام متن یا مقاله در مجلۀ آنها چاپ شود. درواقع، هدف نهایی این ارزیابی را می‌توان حفظ بی‌نقصی علمی (از طریق پالایش مقالات نامناسب یا کم‌ارزش) دانست. از دیدگاه ناشر، داوری همتا مانند فیلتری برای محتوا عمل می‌کند: مقالات پرارزش را به سمت مجلات باکیفیت بهتر هدایت می‌کند و مانع از انتشار محتویات علمی غیرمعتبر می‌شود. داوری همتا به مقالات ارزش انتشار می‌دهد و ناشران باید از دقت روند داوری همتا اطمینان حاصل کنند.
داوری همتا از حدود 300 سال پیش برای ارزیابی مقالات علمی در ژورنال‌ها به کار گرفته شد. شواهد حاکی از آن است که مجله علمی The Philosophical Transactions of the Royal Society برای اولین بار از این روش ارزیابی برای سنجش اعتبار مقالات علمی دریافتی استفاده کرده است. بنابراین، ازآنجایی‌که استفاده از این روش سابقه‌‌ای طولانی دارد و همچنان برای ارزیابی مقالات و متون علمی استفاده می‌شود، می‌توان نتیجه‌گیری کرد که این روش به خوبی توانسته‌است کارایی خود را اثبات کند.
نقدهای زیادی در رابطه با استفاده از داوری همتا مطرح می‌شود. از سوی دیگر، بررسی‌های زیادی در تایید این روش انجام شده‌است و جوامع علمی کماکان به داوری همتا اطمینان دارند. مانند تحقیقی که الزویر (Elsevier) به‌عنوان یکی از معتبرترین ناشران علمی جهان با همکاری موسسه علمی خیریه Sense about Science در سال ۲۰۰۹ انجام داده‌اند. نتیجه تحقیقی مشابه که در سال 2015 انجام شده حاکی از آن است که حدود 82 درصد محققان بر این باور هستند که «در صورت عدم انجام داوری همتا، کنترلی روی جوامع علمی نخواهد بود».
روش‌های داوری همتا
هنگامی که متنی علمی به مجله‌ای ارسال می‌شود، این متن توسط داورهای مختلفی ارزیابی می‌شود تا به‌نوعی سنجش علمی آن صورت پذیرد. اگر این متن معیارها را دارا باشد و این مقاله یا متن علمی توانست مراحل اولیه پذیرش را با موفقیت طی کند، آن را برای ارزیابی دقیق‌تر برای چند داور ناشناس ارسال می‌کنند که حیطه تخصصی آنها مرتبط با موضوع متن/مقاله است. این افراد متن را بررسی کرده و نظراتشان را ارائه می‌دهند. گفتنی است که قبل از هر چیز مقاله باید با لحن نیتیو نوشته شده باشد و ترجمه مقاله نیز باید صورت کاملا دقیق و حرفه‌ای صورت گرفته باشد.
به‌صورت کلی، چهار روش برای داوری همتا وجود دارد. در ادامه به معرفی این ۴ نوع خواهیم پرداخت.
داوری پنهان یا داوری یک‌سو کور (Single blind review)
در این روش که تحت عنوان داوری یک‌طرفه نیز شناخته می‌شود، داوران نام نویسندگان را می‌دانند اما نویسندگان نمی‌دانند که چه کسی متن آنها را بررسی کرده است؛ مگر آنکه بازخوان‌ها (داوران) طبق میل خود گزارش را امضا کند. این روش نوعی از ارزیابی‌های قدیمی و درعین‌حال متعارف‌ترین نوع داوری مقالات علمی است. هنگام داوری ارزیابی یک‌سو کور، این نکات حتماً باید در نظر گرفته شود:
- بی‌نامی بازخوان‌ها سبب می‌شود تا تصمیمات بدون تعصب و فشار خارجی گرفته شود. در صورت آشکار بودن نام داروان، امکان اعمال فشار روی آنها وجود خواهد داشت.
- نویسندگان ممکن است گمان کنند که داورانی که در حیطه تخصصی آنها فعالیت می‌کنند، می‌توانند چاپ را به تأخیر بیندازند تا ابتدا خودشان شانس چاپ داشته باشند. به‌عبارت‌دیگر، داوران از ایده و یا نتایج آنها سوءاستفاده کنند.
- بازخوان‌ها ممکن است از بی‌نامی خود به‌عنوان توجیهی برای انتقادات غیرضروری و نظرات‌های سخت‌گیرانه استفاده کنند.
داوری پنهان دوسو کور (Double-blind review)
در این روش که تحت عنوان داوری دوطرفه نیز شناخته می‌شود، بازخوان ها نام نویسندگان را نمی‌دانند و نویسندگان نیز نمی‌دانند که چه کسی متن آنها را ارزیابی کرده است. استفاده از این روش نیز برای داوری مقالات علمی بسیار محبوب است.
بر خی از فواید روش داوری پنهان دوسو کور عبارت‌اند از:
- بی‌نامی نویسنده تعصب بازخوان‌ها را محدود می‌کند. به‌عنوان‌مثال تعصب می‌تواند بر اساس جنسیت، کشور، تحصیلات و یا تاریخچۀ چاپ نویسنده باشد.
- مقالاتی که توسط نویسندگان مشهور نوشته می‌شوند بر اساس محتوای مقالاتشان قضاوت خواهند شد؛ نه بر اساس شهرت آنها.
البته بازخوان‌ها می‌توانند نویسندگان را بر اساس شیوۀ نگارش، موضوع یا ارجاع دادن به مقالات خودی شناسایی کنند.
داوری سه‌سرکور (Triple-blind review)
در این روش، نه تنها هویت نویسنده و بازخوان برای یکدیگر ناشناس است، بلکه حتی سردبیر و ویراستار نیز هویت نویسنده را نمی‌داند. در روش داوری سه‌سر ناشناس، مقالات در همان مرحلۀ ارسال از اسم خالی و به‌گونه‌ای مدیریت می‌شود که سوگیری‌های احتمالی به حداقل برسد. مجلات و نشریات زیادی از این نوع داوری مقالات علمی استفاده نمی‌کنند.
- بی‌نامی مقالات و نویسندگان در این سطح پیچیدگی‌های زیادی دارد.
- همانند روش دوسو کور، همچنان این امکان برای ویراستار و بازخوان‌ها وجود دارد که هویت نویسندگان را از طریق شیوۀ نگارش، موضوع، رفرنس‌دهی یا روش‌های دیگر تشخیص دهند.
داوری شناس یا شناخته شده (Open review)
نویسندگان می‌دانند که داورها چه کسانی هستند و همچنین داوران نیز می‌دانند که نویسندگان چه کسانی هستند. اگر متن پذیرفته شود، گزارش‌های داوران نامبرده شده همراه با مقاله چاپ می‌شود.
رایج ترین تعریف این مدل آن است که نویسنده و داور ها نام یکدیگر را می‌دانند. انواع دیگر این مدل شامل موارد زیر می‌شود:
- چاپ نام داوران در مقاله
- چاپ گزارش‌های داوری همتا در کنار مقاله که می‌تواند همراه با امضاء یا بدون امضاء باشد.
- چاپ گزارشات داوری همتا همراه با پاسخ های نویسندگان و ویراستاران در کنار مقاله.
- برگزاری بحث آزاد جهت ارایه ی نظرات پس از چاپ مقاله.
بسیاری از افراد بر این باور هستند که این سبک داوری مقالات علمی از ارسال نظرات مخرب و همچنین از سرقت ادبی جلوگیری می‌کند و همچنین به کار بازخوان‌ها چارچوب می‌دهد و سبب بازخوانی صادقانه و آزاد می‌شود. این در حالی است که برخی از افراد این مدل را چندان صادقانه تلقی نمی‌کنند چراکه تعارف، ادب یا ترس از عواقب احتمالی ممکن است باعث ارائۀ انتقادات شود. به‌هرحال مجلات مختلف بر اساس سیاست‌های خود از انواع بازخوان‌ها مختلف استفاده می‌کنند. برای کسب اطلاع دربارۀ سیستم و نحوۀ بازخوانی و داوری مجلات، باید به صفحۀ «دربارۀ مجله» رجوع و آن را مطالعه کنید. روش به‌کار گرفته شده برای داوری در این صفحه درج خواهد شد.
لزوم به‌کارگیری داوری همتا
داوری همتا بخشی ضروری از چاپ مطالب علمی است که اعتبار متن را تصدیق می‌کند. داوران همتا متخصصانی هستند که زمان خود را داوطلبانه به ارتقاء علمی متون اختصاص می‌دهند. با انجام داوری همتا متن‌ها باید به سمت حضور هرچه بیشتر این 3 ویژگی سوق پیدا کنند:
- قوی‌تر: داوران به وجود شکاف‌هایی در متن اشاره می‌کنند که نیازمند توضیحات و آزمایشات اضافی است.
- قابل‌فهم‌تر: اگر بخش‌هایی از متن شما به‌سختی قابل‌درک باشند، بازخوان‌ها می‌توانند تغییراتی را پیشنهاد دهند.
- مفیدتر: داوران همتا اهمیت مقالۀ شما را نسبت به مقالات دیگران در این حوزه را نیز در نظر می‌گیرند.
بهبود اثربخشی
تجربه و تحقیقات مختلف حاکی از آن هستند که به‌کارگیری روش داوری همتا اثربخشی زیادی در زمینه بهبود کیفیت علمی مقالات و متون دارد. بااین‌حال، تعدادی روش جهت بهبود اثربخشی این روند وجود دارد:
- کاهش تعداد داوری‌های تکراری
- فراهم کردن دوره‌های آموزشی و ارائۀ بهترین راهنمایی‌ها برای بازخوان‌ها و داوران
- تأکید بیشتر بر نقش مهم و تاثیرگذار داوران همتا در جهت ارتقاء جامعۀ علمی
