انتخاب کتاب برای ترجمه در بازار کم‌رونق کتاب ایران کار سختی است و «گل کردن» کتاب ترجمه شده شما از آن هم دشوار است. کسی دقیقاً نمی‌داند چه فرمولی در این بازار باعث می‌شود که یک کتاب، چه تألیف باشد و چه ترجمه، با استقبال مواجه می‌شود.
با این حال، بدون تردید کار با کتاب ترجمه چند پله‌ای آسان‌تر از تألیف است چرا که در ترجمه حداقل می‌توان روی فاکتورهایی چون موفقیت کتاب مبداء، شناخته‌شده بودن نویسنده در میان خوانندگان ایرانی، یا اقبال خوانندگان به یک نویسنده‌ی خاص حساب کرد. به همین خاطر است که ناگهان «جوجو مویز» بازار را پر می‌کند یا همه برای ترجمه‌ی کتاب‌های «موراکامی» هجوم می‌برند.
عدم عضویت ایران در کپی‌رایت هم دست همه‌ی مترجمان را باز گذاشته تا بدون نگرانی از شکایت و دردسر یک کتاب را چندباره ترجمه کنند. با این حال، برای اینکه به‌عنوان مترجم مورد توجه قرار بگیرید و نام شما هم در کنار نام یا نویسنده‌ی کتاب اصلی یکی از فاکتورهای تصمیم‌گیری برای خرید باشد یکی از اولین قدم‌ها «انتخاب» خوب است. در مورد کتاب‌های تخصصی این کار شاید چندان دشوار نباشد و خود بازار مترجم را هدایت کند، اما در مورد ادبیات داستانی به اصطلاح دست انقدر زیاد هست که این مرحله می‌تواند موفقیت یا شکست شما را تعیین کند.
در این مطلب می‌خواهیم به چند نکته درباره‌ی نحوه‌ی انتخاب کتاب برای ترجمه اشاره کنیم که با رعایت آنها می‌توانید احتمال موفقیت را افزایش دهید. به صورت کلی برای انتخاب برای ترجمه کتاب دو راه پیش روی شماست: کتاب ترجمه نشده‌ای را ترجمه کنید یا اینکه کتابی را مجدداً ترجمه کنید.
انتخاب کتاب جدید برای ترجمه
اگر برای ترجمه به دنبال کتاب جدید می‌گردید باید گام‌های زیر را طی کنید:
۱. بازار هدف خود را مشخص کنید
دوست دارید برای کدام دسته از مخاطبان کتاب ترجمه کنید؟ کودک و نوجوان؟ بزرگسالان؟ رمان‌های سنگین که ارزش ادبی بالایی دارند؟ رمان‌های بازاری؟ رمان‌هایی که به سبک خاصی نوشته شده‌اند؟ کتاب‌های انگیزشی برای کسانی که در زندگی به دنبال هدف می‌گردند؟ و … در نخستین قدم باید آنقدر به چنین سئوالاتی پاسخ بدهید که برای خودتان مشخص شود می‌خواهید برای چه مخاطبی کتاب ترجمه کنید. بعد از مشخص‌شدن پاسخ این سئوال به سراغ مرحله‌ی بعد بروید.
۲. نحوه‌ی انتشار را مشخص کنید
بله، پیش از اینکه متن یا کتاب مورد نظرتان را انتخاب کنید باید بدانید که می‌خواهید آن را در کجا منتشر کنید. آیا انتشارات خاصی مد نظر شماست؟ آیا می‌خواهید متن ترجمه را در نشریه یا مجله‌ای منتشر کنید؟ دانستن این مطلب از آنجا اهمیت دارد که هر انتشارات یا نشریه‌ای مطالب خاصی را ترجمه می‌کند و مخاطبان خاصی دارد. این درست که ممکن است بعد از انجام ترجمه انتشارات مورد نظر شما کار را قبول نکند یا مجبور شوید کارتان را به انتشارات دیگری بسپارید، اما در هر حال، به‌خصوص در مورد کارهای اول و دوم، بهتر است هنگام انتخاب کتاب انتشاراتی را مد نظر داشته باشید.
۳. نحوه‌ی انتخاب کتاب برای ترجمه را مشخص کنید
بر اساس دو گام قبلی، حالا می‌دانید که چطور کتابی را می‌خواهید ترجمه کنید. کتاب پرفروش؟ کتاب نویسندگان خاص؟ کتابی با زمینه‌ی خاص (مثلا عرفانی یا هیجانی یا …)؟ این به شما می‌گوید که برای انتخاب کتاب باید کجا را بگردید یا به‌عبارت دیگر از چه روشی برای انتخاب کتاب استفاده کنید:
| فهرست مشهورترین ژانرهای کتاب | |
| داستان و تخیلی | ادبیات غیر داستانی (ناداستان) |
| اکشن و ماجراجویی (Action & Adventure) | هنری (Art) |
| تاریخ جایگزین (Alternate history) | زندگینامه خودنوشت (Autobiography) |
| گلچین آثار (Anthology) | زندگینامه (Biography) |
| ادبیات زنانه (Chick lit) | نقد کتاب (Book review) |
| کودک (Children’s) | کتاب آشپزی (Cookbook) |
| کمیک بوک (Comic book) | خاطرات (Diary) |
| بالغ شدن (Coming-of-age) | لغت‌نامه (Dictionary) |
| جنائی (Crime) | دائره‌المعارف (Encyclopedia) |
| دراماتیک (Drama) | کتاب راهنما (Guide) |
| قصه پریان (Fairy tale) | سلامت (Health) |
| فانتزی (Fantasy) | تاریخی (History) |
| رمان گرافیکی (Graphic novel) | ژورنال (Journal) |
| داستان تاریخی (Historical fiction) | ریاضیات (Math) |
| وحشت (Horror) | یادداشت‌ها (Memoir) |
| معمایی (Mystery) | کتاب درسی (Textbook) |
| Paranormal romance | نقد ادبی (Review) |
| کتاب مصور (Picture book) | علمی (Science) |
| شعر (Picture book) | خودیاری (Self help) |
| مهیج سیاسی (Political thriller) | سفرنامه (Travel) |
| عاشقانه (Romance) | جنایات واقعی (True crime) |
| طنزآمیز (Satire) | |
| علمی تخیلی (Science fiction) | |
| داستان کوتاه (Short story) | |
| تعلیقی (Suspense) | |
| نوجوان (Young adult) | |
الف) انتخاب کتاب برای ترجمه از میان پرفروش‌ها
خوشبختانه امروزه آنقدر لیست کتاب‌های پرفروش تهیه می‌شود که انتخاب از بین آنها یکی از آسان‌ترین کارها است. نشریاتی چون نیویورک‌تایمز، انتشاراتی چون بارنز اند نوبلز، و کتابفروشی‌هایی چون آمازون همگی فهرست کتاب‌های پرفروش یا Best Seller دارند که اگر معیارتان برای انتخاب کتاب «پرفروش بودن» باشد کارتان را بسیار راحت می‌کنند. فقط توجه داشته باشید که این فهرست‌ها فقط در اختیار شما نیست و همه نویسندگان و مترجمان دیگر هم به آن دسترسی دارند و اگر صرفاً با مراجعه به یکی از این فهرست‌ها کتابتان را انتخاب کنید احتمال زیادی دارد که یکی از چندین مترجم آن باشید.
برخی از عناوین پرفروش اعلامی مجله نیویورک‌تایمز در سال 2019
ب) انتخاب کتاب برای ترجمه از میان جایزه گرفته‌ها
کتاب‌های جایزه‌گرفته همیشه لزوماً جزو پرفروش‌ترین‌ها نیستند اما حتماً «شناخته‌شده‌ترین» هستند. استفاده از لیست کتاب‌هایی که جایزه گرفته‌اند یا نامزد دریافت جایزه شده‌اند حداقل این مزیت را دارد که می‌دانید کتاب «خوب»ی را ترجمه می‌کنید که اهل مطالعه حتماً نامش را شنیده‌اند و بنابراین بخشی از فروشتان تضمین می‌شود. البته نوع جایزه هم در این میان اهمیت دارد، چون ممکن است نام بعضی از این جوایز به‌گوش خواننده ایرانی نخورده باشد و در نتیجه مزیت‌تان را از دست بدهید. فهرست برخی از معتبرترین جوایز ادبی به شرح زیر است:
- Nobel Prize in Literature جایزه نوبل ادبیات
- Booker Prize جایزه بوکر
- Pulitzer Prize جایزه پولیتزر
- Costa Book Awards جایزه ادبی کاستا
- Neustadt International Prize for Literature جایزه بین‌المللی ادبیات نوئستات
- Hugo Award جایزه هوگو
- Guardian First Book Award جایزه کتاب اول گاردین
- National Book Award جایزه ملی کتاب
- Bailey’s Women’s Prize for Fiction جایزه ادبیات داستانی زنان
ج) انتخاب کتاب برای ترجمه از میان توصیه‌شده‌ها
خیلی از شخصیت‌های برجسته‌ی دنیای ادبیات، نشریات، سایت‌های ادبی، روزنامه‌ها و انتشارات هر از چندگاهی فهرست «کتاب‌هایی که باید پیش از مرگ خواند» را اعلام می‌کنند. این فهرست‌ها گاهی لیست‌هایی با تعداد مشخص (مثلاً، ۱۰۰ تایی) هستند که به صورت منظم منتشر می‌شوند و گاهی فهرست‌هایی که در یک مصاحبه به آنها اشاره می‌شود.
برخی مواقع هم کتاب‌های این فهرست‌ها ویژگی مشترک خاصی دارند؛ مثلاً، مربوط به یک زمینه‌ی خاص هستند یا انتشارات خاصی آنها را ترجمه کرده یا متعلق به یک سال خاص هستند. در هر صورت، این فهرست‌ها می‌توانند محل رجوع خوبی برای انتخاب کتاب جهت ترجمه باشند. از جمله معروف‌ترین این فهرست‌ها می‌توان به لیست سالانه بهترین کتاب‌های گاردین، لیست‌های goodreads، نیویورکر، نیویورک‌تایمز، و غیره اشاره کرد. اگر بتوانید کتابی بیابید که بین این سه فهرست، یعنی پرفروش‌ها، جایزه‌گرفته‌ها، و توصیه‌شده‌ها مشترک باشد به هدف زده‌اید و کتابی پیدا کرده‌اید که فروشش تا حد زیادی تضمین شده است. حالا تنها کاری که باید انجام دهید این است که ترجمه کتاب خیلی خوبی ارائه کنید.
برخی از عناوین انتخابی مجله گاردین در سال 2018
د) جواب پس داده‌ها
یکی از امن‌ترین روش‌ها برای انتخاب کتاب جدید جهت ترجمه رفتن به سراغ نویسنده‌ها یا فرمول‌هایی است که به اصطلاح «جواب پس داده‌اند.» در عرصه ادبیات ایران، وقتی یک نویسنده مورد اقبال واقع می‌شود، ساده‌ترین کار در انتخاب کتاب برای ترجمه این است که به سراغ سایر کتاب‌های همان نویسنده بروید و آنها را ترجمه کنید. این کار البته توصیه نمی‌شود چون اولاً معلوم نیست تمام کارهای یک نویسنده کیفیت مشابهی داشته باشند و ثانیاً مترجمان بسیار دیگری هم مثل شما فکر خواهند کرد و کتاب شما رقبای زیادی خواهد داشت.
حالت دیگر این است که به جای نویسنده‌ی یکسان سراغ «فرمول‌های» یکسان بروید. مثلاً، اگر کتاب‌های جنایی گل کرده باشند، یا رمان‌های عاشقانه، یا داستان‌های عرفانی، و … شما هم به سراغ ترجمه همین نوع کتاب‌ها اما از نویسنده‌های کمتر شناخته‌شده بروید. با توجه به موج‌های کتابخوانی در بازار ایران این روش می‌تواند روش مناسبی برای انتخاب کتاب با احتمال موفقیت بالا باشد.
۴. اطمینان حاصل کنید که کتاب قبلاً ترجمه نشده است
اگرچه ایران عضو کپی‌رایت نیست و قانونی نداریم که بر اساس آن ترجمه چند باره کتابی ممنوع باشد، برای شهرت حرفه‌ای خود شما و همچنین افزایش احتمال موفقیت بهتر است کتابی را انتخاب کنید که قبلاً ترجمه نشده باشد. معمولاً احتمال کمی وجود دارد کتابی که کمتر از شش ماه از انتشار آن گذاشته باشد ترجمه شده باشد.
با این حال، می‌توانید با استفاده از نام نویسنده در سایت کتابخانه‌ی ملی جستجوکنید تا مطمئن شوید کتاب قبلاً منتشر نشده است. برای این جستجو از عنوان کتاب استفاده نکنید چون ممکن است مترجمی کتاب را با عنوان متفاوتی ترجمه کرده باشد. در صورت عدم وجود نام کتاب در سایت کتابخانه‌ی ملی باز هم احتمال دارد مترجمی کتاب را در دست ترجمه داشته باشد که برای اطلاع از آن می‌توانید از انتشارات یا جستجوی اینترنتی و پرس و جو در حوزه‌ی مربوطه کمک بگیرید.
۵. از نویسنده یا ناشر اصلی اجازه بگیرید
این مرحله هم با اینکه به دلیل عدم عضویت ایران در کپی‌رایت ضروری نیست اما اخلاق حکم می‌کند از نویسنده یا ناشر اصلی کتاب اجازه بگیرید. امروزه با توجه به وجود امکان ارتباط الکترونیک این کار چندان هم دشوار نیست، به سادگی می‌توانید برای ناشر کتاب یک ایمیل بزنید و ضمن توضیح اینکه کتاب را می‌خواهید در چه کشور و به چه زبانی ترجمه کنید، برای کارتان از آنها اجازه بگیرید. برخی از ناشران ممکن است شرایطی داشته باشند که بهتر است رعایت کنید.
اگر با طی تمام این مراحل به عنوان کتابی دست یافتید که همه شرایط موفقیت را از نظر شما دارد، تبریک می‌گوییم، شما در مسیر تبدیل‌شدن به مترجم کتاب هستید.
ترجمه مجدد کتاب‌های قدیمی
حالا فرض کنیم نمی‌خواهید به سراغ کتاب جدید بروید و به فکر افتاده‌اید کتابی را که قبلاً در سال‌های دور ترجمه شده مجدداً ترجمه کنید چون فکر می‌کنید که زبان مورد استفاده در ترجمه‌های قبلی قدیمی شده و لازم است که همان متن به زبان مدرن و امروزی ترجمه شود. توجه کنید که این کار مستلزم آن است که واقعاً از توانایی ترجمه‌ی بالایی برخوردار و چنان روی حوزه‌ی مربوطه مسلط باشید که بتوانید ترجمه بهتری نسبت به ترجمه‌ی موجود ارائه دهید.
به علاوه، برای انجام چنین ترجمه‌ای بهتر است از قبل نظر مساعد انتشارات مورد نظر خود را جلب کنید چون ممکن است هر انتشاراتی مایل نباشد متنی را که قبلاً ترجمه شده از نو منتشر کند. اجازه گرفتن از مترجم قبلی یا انتشاراتی که ترجمه قبلی را منتشر کرده است، در صورت دسترسی، یک الزام اخلاقی است. اگر مترجم تازه‌کار هستید به شما توصیه نمی‌کنیم که به سراغ ترجمه مجدد کتاب‌های قدیمی بروید. بهتر است این کار را بعد از آنکه به‌عنوان مترجم نامی تثبیت‌شده پیدا کردید انجام دهید یا فقط در صورتی به سراغ آن بروید که مطمئن باشید کتاب جدید چیزی بیش از ترجمه‌ی قدیمی برای عرضه دارد.
خیلی کمکم کرد ممنون.
ممنون از توضیحات مفید و کاربردی شما