سایتیشن یا شاخص استنادی چیست؟

برای سنجش یا اندازه‌گیری هر چیزی، باید ابزار مختص به آن را در اختیار داشته باشیم. مثلاً، برای اندازه‌گیری دمای هوا، از دماسنج استفاده می‌کنیم و برای اندازه‌گیری پارچه، به سراغ متر می‌رویم. به عبارتی، می‌توان گفت هر چیزی ابزاری برای سنجش دارد. در این بین، سایتشن یا شاخص استنادی نیز ابزاری برای سنجش است که به کمک اهالی دانش و پژوهش می‌آید. اما سایتیشن یا شاخص استنادی چیست؟ چگونه می‌تواند به ما کمک کند؟ همه این سوالات پاسخ‌های مشخصی دارند.

در این مطلب، هر آنچه باید در مورد سایتیشن یا شاخص استنادی بدانید برای‌تان خواهیم گفت. با شبکه مترجمین ایران همراه باشید. اگر نیاز به ترجمه مقاله دارید می توانید به صفحات خدمات شبکه مترجمین ایران مراجعه کنید.

سایتیشن چیست؟

همه مستندات علمی، اعم از مقاله، کتاب، اختراعات و نوآوری‌ها، دو بخش اصلی دارند:

• بخش پژوهشی
• بخش یافته‌های اصلی

در بخش پژوهشی هر اثر علمی، از منابعی کمک می‌گیریم تا نشان دهیم ایده قبلی را بسط داده‌ایم یا این‌که موضوع یا بخشی از ایده‌مان را از آن منابع گرفته‌ایم. «سایتیشن»، «شاخص استنادی» یا «شاخص مرجع» شاخصی در پایگاه‌های داده‌ علمی است و آثار علمی را، در پیوند با همه منابع قبلی و بعدی‌شان، سازماندهی و ارزش‌گذاری می‌کند.

ارزش‌گذاری بر اساس میزان استناد به اثری علمی است و به پیوندهای بین آثار علمی پیوندهای استنادی می‌گویند. مثلاً فرض کنیم مقاله‌ای پژوهشی درباره «سلول‌های خورشیدی» را در مجله‌ای علمی منتشر کرده‌اید. اطلاعات همه مقالات مجله مذکور، از جمله نام نویسنده، تاریخ انتشار، موضوع، چکیده، ارجاعات مقاله و غیره، از طریق پایگاه‌های استنادی در دسترس هستند.

آنچه امروزه، غالباً ملاک اعتبار یک مجله تلقی می‌شود تعداد ارجاعات به آن یا شاخص استنادی آن است. بنابراین، شاخص استنادی به صورت کمّی نشان می‌دهد که مثلاً، یک مقاله چقدر کانون توجه و ارجاع مقالات سایر پژوهشگران بوده است و منابع آن مقاله چه مقالات یا کتاب‌هایی بوده‌اند. می‌توانیم شاخص استنادی را فهرست‌هایی ساختارمند از ارجاعاتی بدانیم که در قالب مجموعه‌ای از اسناد در پایگاه‌های استنادی منتشر می‌شوند. نقش شاخص‌های استنادی قابل جست‌وجو کردن استنادها است. لذا شاخص استنادی ابزاری برای اندازه‌گیری کیفیت آثار علمی است.

تاریخچه‌ای شاخص استنادی

با فروکش کردن آتش جنگ جهانی دوم و در دوران طلایی بازسازی در غرب و آمریکا، رشد تولیدات دانشی ناگهان شدت گرفت. لذا نیاز به روشی کارآمد برای فهرست‌بندی و بازیابی اطلاعات بر اساس شاخصه‌های موضوعی خاص احساس ‌شد. در چنین شرایطی، ماه‌ها زمان می‌بُرد تا محققی بتواند از نتایج آخرین پژوهش‌های صورت‌گرفته پیرامون موضوع پژوهشی‌اش مطلع شود.

در سال 1950، هم‌زمان با آغاز استفاده از کامپیوتر، نیاز به فرآیندی احساس می‌شد که بتواند پیوند بین پژوهش‌ها و گزارش‌گیری از آن‌ها را به‌صورت اتوماسیونی منسجم نظام دهد. در اوایل دهه 60 میلادی، دکتر گارفیلد این مهم را در کتابخانه پزشکی نظامی Welch عملی کرد

در این پروژه، پایگاه استنادی کتابخانه ایجاد شد که استنادات 5000 اختراع شیمیایی را به‌صورت فهرست‌بندی شده نشان می‌داد. پس از آن، در سال 1962، پایگاهی برای تعیین شاخص استنادی پژوهش‌های حوزه ژنتیک ایجاد شد. وی سپس مؤسسه اطلاعات علمی Institute for Scientific Information یا به اختصار، ISI را تاسیس کرد که در حیطه مقالات چاپ شده در مجلات دانشگاهی فعالیت می‌کرد.

امروزه، این موسسه با نام Clarivate Analytics می‌شناسند. این تلاش‌ها منجر به گسترش پایگاه‌های سنجش شاخص استنادی به سایر رشته‌های علمی شد. ابتدا، شاخص استنادی علوم (SCI: Science Citation Index) معرفی شد و سپس، شاخص استنادی علوم اجتماعی، هنرها و علوم انسانی را معرفی کردند.

امروزه، نسخه تحت‌وب SCI شامل 5600 مجله، در بیش از 150 رشته علمی، می‌شود. در سال 1997، اولین پایگاه استنادی خودکار با عنوان CiteSeer ایجاد شد. امروزه، پژوهشگران از پایگاه‌های متعددی در زمینه ارائه خدمات مربوط به شاخص استنادی آثار علمی بهره می‌گیرند.

انواع پایگاه‌های استنادی

پایگاه‌های داده استنادی را می‌توانیم بر اساس چنین موارد دسته‌بندی کنیم: موضوعات تحت پوشش، منطقه جغرافیایی یا انواع مستندات آن‌ها، نظیر کتاب، مجله و غیره. اما آیا انواع پایگاه‌های استنادی را می‌شناسید؟ در ادامه، انواع پایگاه‌های استنادی پرکاربرد در خصوص تعیین شاخص استنادی آثار علمی را معرفی خواهیم کرد.

• ISI و سایر پایگاه‌های استنادی Clarivate Analytics

این پایگاه را با نام شاخص استنادی تامسون ساینتیفیک (Thomson Scientific ) نیز می‌شناسند. در سال 1997، وب آو ساینس (Web of Science) یا به اختصار،  WoS به‌عنوان پایگاه جامع استنادی برای پژوهش‌های دانشگاهی راه‌اندازی شد. این پایگاه بیش از 10 هزار مجله را، با موضوعات هنر، علوم انسانی، علوم پایه و علوم اجتماعی، پوشش می‌دهد.

در ادامه، عناوین سایر پایگاه‌های استنادی زیرمجموعه Clarivate Analytics را برای‌تان خواهیم گفت.

• SCI و Science Citation Index Expanded (SCIE)
• Social Sciences Citation Index (SSCI) (مربوط به حوزۀ مطالعات اجتماعی)
• Arts & Humanities Citation Index (A&HCI) (شاخص استنادی هنر و علوم انسانی)
• Conference Proceedings Citation Index (CPCI) (شاخص استنادی مقالات کنفرانسی)
• Book Citation Index (BKCI) (شاخص استنادی کتاب)
• Data Citation Index (شاخص استنادی داده)
• Emerging Source Citation Index (ESCI) (شاخص استنادی منابع نوظهور)
• پایگاه استنادی CiteSeerX

 در پایگاه استنادی CiteSeerX، فهرست‌بندی و تعیین شاخص استنادی مستندات علمی، به‌صورت خودکار، انجام می‌شود. در سال 1997، این پایگاه با تمرکز بر سایتیشن حوزه فناوری اطلاعات ایجاد شد.

• پایگاه استنادی Crossref

پایگاه استنادی Crossref شاخص استنادی مربوط به مجلات آنلاین دانشگاهی را مشخص می‌کند.

• پایگاه استنادی Scopus

 این پایگاه استنادی اسکوپوس (Scopus) سایتیشن مقالات منتشرشده از ابتدای سال 1996 را ارائه می‌دهد. در این پایگاه، شاخص استنادی برای بیش از 15000 مجله از حدود 4000 ناشر بین‌المللی در موضوعات مختلف تعیین شده است.

• پایگاه استنادی Google Scholar

در سال 2004، پایگاه استنادی Google Scholar یا به اختصار، GS شکل گرفت. این پایگاه صرفاً برای آثار علمی موجود در بانک اطلاعاتی خودش سایتیشن ارائه می‌دهد. این پایگاه دامنه وسیع‌تری نسبت به سایر پایگاه‌های استنادی دارد. اما قابلیت‌های جستجوی آن ضعیف‌تر است.

• پایگاه استنادی Microsoft Academic

در سال 2016، مایکروسافت ریسرچ (Microsoft Research) پایگاه استنادی آکادمیک مایکروسافت (Microsoft Academic) یا به اختصار، MA را ایجاد کرد.

• پایگاه استنادی Dimensions

در سال 2018، پایگاه استنادی دایمنشنز (Dimensions) راه‌اندازی شد. این پایگاه سایتیشن را با تأکید بر مقالات افراد انجام می‌دهد.

با استفاده از پایگاه‌های استنادی فوق می‌توانیم شاخص استنادی مقالات یا نشریات را، اعم از ضریب تأثیر مجلات (IF: Impact Factor) و شاخص H (H Index)، مشخص کنید. این دو مورد شاخصه‌های کمی هستند و برای ارزیابی، مقایسه و رتبه‌بندی نشریات علمی در رشته‌های مختلف به کار گرفته می‌شوند. به‌عبارت دیگر، این دو شاخصه به‌نوعی حاکی از کیفیت و اهمیت منابع ثبت‌شده در این پایگاه‌ها نیز هستند.

با استفاده از این ابزار، موضوعات مورد توجه در لبه دانش قابل شناسایی هستند و  می‌توان پژوهش‌های خود را در راستای آن‌ها پیش گرفت.

سخن آخر

شاخص استنادی را می‌توانیم از بهترین ابداعات در خصوص رتبه‌بندی آثار علمی و تشخیص ارتباط بین آن‌ها بدانیم. پایگاه‌های استنادی ابزار جستجوی متنوعی را در اختیار ما می‌گذارند تا میزان استناد به کتب و مقالات را مشخص کنیم. سایتیشن یک نشریه علمی عددی حاکی از درجه اعتبار آن است. امروزه، پژوهش‌گران از طریق دسترسی به پایگاه‌های استنادی متنوع، می‌توانند موضوعات پژوهشی‌شان را در پیوند با مطالعات قبلی انتخاب کنند. بنابراین، پایگاه‌های استنادی مطمئن‌ترین وسیله برای توسعه پژوهش‌ها، دسترسی به منابع موثق و انتخاب نشریه‌ای برای انتشار یافته‌های علمی است.