داوری مقالات علمی
عبارت «داوری مقالات علمی» کمی استرس‌زا است. معمولاً، داوران سخت‌گیر و بادانش به ذهن‌مان می‌آیند که قرار است مقاله‌مان را با دقت تمام موشکافی کنند و در نهایت، آن را رد یا قبول کنند. اما این داوران صاحب‌دانش، هنگام داوری، چه معیارهایی را در نظر می‌گیرند؟ اصلاً داوری مقاله چه لزومی دارد؟
در این مطلب، هرآنچه باید در مورد داوری مقالات علمی بدانید برای‌تان خواهیم گفت. با شبکه مترجمین ایران همراه باشید! در صورتی که نیاز به ترجمه مقاله دارید می توانید به صفحات سرویس شبکه مترجمین ایران مراجعه کنید.
داوری مقالات علمی و مزایای آن
مقالات علمی غالباً با مولفه‌های مشخصی، نظیر ادبیات موضوع، فرضیه‌ها و مدل پژوهش، آزمون و تحلیل و یا نتایج آزمایش‌های کاربردی، دارند. داوران خبره این عناصر را، به‌خوبی، می‌شناسند و می‌توانند آن‌ها را بسنجند. داوری مقالات علمی را اصطلاحاً «داوری همتا» یا Peer Review می‌نامند.
پیشینه داوری همتا به ۳۰۰ سال پیش برمی‌گردد و به دلیل مزایای متعددش، تا به امروز، اصلی‌ترین معیار داوری مقالات علمی بوده است. نشریات و پدیدآورندگان آثار علمی از این مزایا برخوردار می‌شوند. از مهم‌ترین مزایای داوری مقالات علمی می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:
- داوری مقالات علمی به اعتبار مجلات می‌افزاید. در صورتی‌که مقالات یک مجله، پس از طی مراحل موشکافانه و استاندارد داوری افراد متخصص، منتشر شوند، تبدیل به اهرم اعتبار مجله می‌شوند.
- داوری مقالات علمی، با استفاده از اصول داوری همتا، فرصتی بی‌نظیر برای نشریات علمی فراهم می‌کند تا شبکه‌سازی کنند. در این شبکه‌ها، افراد دارای تخصص‌های مختلف گرد یکدیگر می‌آیند تا به تبادل نظر در خصوص موضوعات علمی بپردازند. بنابراین، داوری مقالات علمی تبدیل به ابزاری برای هم‌افزایی متخصصان برای غنا بخشیدن به محتوای علمی می‌شود.
- داوری مقالات علمی فرصتی را برای محک زدن دانسته‌های‌شان فراهم می‌آورد. نظر یک متخصص بی‌طرف درباره صفر تا صد یک مقاله علمی، حتی اگر کل مقاله را زیر سؤال ببرد، سازنده خواهد بود.
- داوری مقالات علمی ارزش استنادی مقالات را بهبود می‌بخشد. مراجعه‌کنندگان به مقاله، با آگاهی از فرآیند داوری همتا، مطمئن خواهند بود که روش و یافته‌های مقاله، صحت‌سنجی می‌شود و در نتیجه، منبع علمی معتبری را پیش رو دارند.
مراحل داوری مقالات علمی
مجلات مختلف، معمولاً، از روش‌های داوری مختلفی برای ارزیابی مقالات استفاده می‌کنند. اما فرآیندهای زیر، کم‌وبیش، در همه مجلات رعایت می‌شود:
- ارزیابی اولیه
در این مرحله، تیم مجله مقالات دریافت‌شده را از ابعاد مختلف بررسی می‌کنند، برای مثال،
-
- ارتباط موضوعی
- کیفیت محتوا
- رعایت الگوی مجله.
در این مرحله، مقالاتی که الزامات مجله را رعایت نکرده باشند پذیرفته نمی‌شوند.
- ارزیابی ثانویه
سردبیر یا ناظر ارزیابی ثانویه را انجام می‌دهد. برخی مجلات نتیجه ارزیابی اولیه را معیار نهایی داوری مقالات علمی قرار نمی‌دهند. لذا پس از اخذ نظر تیم اول، تصمیم‌گیری درباره رعایت الزامات مجله را به سردبیر یا ناظر محول می‌کنند.
- داوری همتا
اگر مقاله مطابق با الزامات مجله باشد، آن را برای داوران متخصص ارسال می‌کنند. تعداد و ترکیب این داوران بستگی به موضوع مقالات و شرایط مجله دارد. معمولاً، مجلات برای داوری مقالات علمی، با تعدادی از داوران متخصص همکاری می‌کنند.
در این مرحله، از داوران همکار دعوت می‌شود تا نظرشان را درباره داوری مقالات اعلام کنند. تعداد این داوران می‌تواند یک تا 6 نفر باشد. معمولاً، داوران پس از پذیرش، نتیجه داوری مقالات علمی را طی 3 تا 4 هفته اعلام می‌کنند. آنان ابتدا، نگاهی کلی به مقاله می‌اندازند و پس از حصول اطمینان از ساختار کلی مطالب، نظر تخصصی‌شان را درباره جزئیات محتوا اعلام می‌کنند.
- نتیجه داوری مقالات علمی
پس از آن‌که همه داوران نظرات‌شان را اعلام کردند، تیم مجله درباره پذیرش مقالات، تصمیم‌گیری می‌کند. وضعیت پذیرش مقالات، با در نظر گرفتن برآیند نظرات، بدین ترتیب به نویسندگان اعلام می‌شود:
-
- پذیرش مقاله بدون تغییر: در این حالت، مجله آن را منتشر می‌کند.
- پذیرش با بازبینی جزئی: در چنین، مقاله منتشر می‌شود، اما نویسندگان باید موارد مشخص‌شده را تصحیح کنند.
- پذیرش با بازبینی‌های زیاد: این به معنای پذیرش مشروط است. در این حالت، انتشار مقاله منوط به تصحیح موارد تعیین شده خواهد بود.
- بازبینی و ارسال مجدد: این یعنی عدم پذیرش مشروط مقاله. در چنین شرایطی، نویسنده باید مقاله را بازبینیکند و آن را جهت داوری مجدد ارسال کند.
- عدم پذیرش یا رد مقاله: در این حالت، انتشار مقاله در مجله، تحت هیچ شرایطی، میسر نیست.
انواع داوری همتا
داوری مقالات علمی را، از نظر ارتباط نویسندگان، نشریات علمی و داوران تخصصی، می‌توانیم در انواع زیر تقسیم کنیم.
- داوری یک‌سو کور (Single-Blind Review): در این حالت، داوری مقالات علمی بدون اینکه نام داور برای نویسنده مشخص باشد صورت می‌گیرد. در این روش، امکان داوری بی‌طرفانه فراهم می‌شود و خبری از تأثیرپذیری احتمالی داور از نویسنده مقاله نیست.
- داوری دوسو کور (Double-Blind Review): در این حالت، مشخصات داور و نویسنده مشخصات یکدیگر را نمی‌دانند. این روش داوری مقالات علمی نیز از جهت‌گیری احتمالی داور جلوگیری می‌کند.
- داوری باز (Open Review): در داوری باز، داور و نویسنده از مشخصات یکدیگر باخبرند. این شیوه داوری مقالات علمی می‌تواند امکان سرقت علمی را از بین ببرد، اما در این روش، نباید از سوءتأثیر احتمالی داور بر عملکرد نویسنده یا برعکس، غافل شویم.
- داوری همتای شفاف: این نوع داوری بیشتر برای داوری انتشارات دانشگاهی کاربرد دارد.
- داوری مشارکتی (Collaborative Review): در این شیوه، دو یا چند داور در فرآیند داوری مقالات علمی مشارکت دارند یا اینکه داوران با نویسندگان برای ارتقای سطح مقاله و رفع ایرادهای آن همکاری می‌کنند.
- داوری پس از انتشار (Post-Publication Review): در این حالت، داوری و ارزیابی مقاله پس از انتشار و در قالب ایجاد صفحه نظرات یا انجمن گفتگو در کنار مقاله ادامه می‌یابد.
- داوری سه‌سو کور (Triple-Blind Peer-Review): در این شیوه، نویسندگان، داوران و نشریه هیچ اطلاعی از مشخصات یکدیگر ندارند. در این روش، تأکید بر داوری بی‌طرفانه و مبتنی بر اصول دانش است.
سخن آخر
داوری مقالات علمی را می‌توانیم نوعی مکانیسم کنترل کیفیت بدانیم. ارزیابی آثار علمی به‌منظور حصول اطمینان از کیفیت مطلوب علم در حال انتشار تأثیر مهمی در ارتقای تلاش‌های علمی خواهد داشت. اگر اصول داوری همتا به‌درستی رعایت شود، تولید علم شکل دیگری به خود خواهد گرفت و خوانندگان با خیالی آسوده، به سراغ مقالات علمی می‌روند. به‌علاوه، قلم پژوهشگران و نویسندگان نیز ورزیده‌تر خواهد شد!
