سرقت ادبی چیست؟
سرقت فقط به معنای دزدیدن یک جسم نیست، بلکه دزدیدن محتوا و حاصل زحمت دیگران نیز خود نوعی سرقت است که به آن سرقت ادبی می‌گوییم. سرقت ادبی دامنه‌ای گسترده دارد؛ از سرقت ادبی پایان نامه گرفته تا سرقت ادبی عکس. گاهی این سرقت سهوی و گاهی عمدی! اما انواع سرقت ادبی کدام است؟ مجازات سرقت ادبی چیست؟ همۀ این سوالات پاسخی مشخص و دقیق دارند و آگاهی از آن‌ها می‌تواند شما را از سرقت ادبی در امان بدارد. در این مطلب، پرونده سرقت ادبی را موشکافی می‌کنیم و هر آنچه لازم است در مورد سرقت ادبی و عواقب سرقت ادبی بدانید برای‌تان خواهیم گفت. با شبکه مترجمین ایران همراه باشید!
ابتدا، باید بدانیم سرقت ادبی چیست؟ اصلاً سرقت ادبی به چه معناست؟ سرقت ادبی به انگلیسی Plagiarism نام دارد و به معنای استفاده غیرمجاز از محصولات فکری و آثار علمی یک یا چند پدیدآورنده است. دامنه سرقت های ادبی می‌تواند از یک کلمه تا کل اثر باشد.
انواع سرقت ادبی کدام است؟
میزان سرقت ادبی به شکل‌های مختلفی می‌تواند اتفاق بیفتد. به عبارت ساده، سرقت ادبی انواع مختلف دارد. در ادامه، از اَشکال رایج سرقت ادبی برای‌تان خواهیم گفت.
- سرقت ادبی تصادفی یا سهوی: در پاره‌ای موارد، پژوهشگر یا پدیدآورنده اثری علمی یاد ادبی محتوایی را، سهواً، از منبعی به کار می‌برد. اما سهوی بودن سرقت ادبی دلیلی بر تبرئه از آن نیست و شخص مرتکب مسئول عواقب آن خواهد بود.
- سرقت ادبی عمدی: سرقت ادبی عمدی می‌تواند به شکل‌های زیر صورت گیرد.
- سرقت ادبی مستقیم: چنانچه محتوایی را عیناً از منبعی بیاوریم و اشاره‌ای به مرجع آن نکنیم، مرتکب سرقت ادبی مستقیم شده‌ایم. البته اگر محتوا نوشتاری است، باید علاوه بر ارجاع‌دهی مناسب، آن را داخل گیومه قرار دهیم.
- سرقت ادبی غیرمستقیم: این نوع سرقت ادبی «موزائیکی» نیز نامیده می‌شود. در این نوع سرقت ادبی، محتوای یک یا چند منبع با بخش‌های مختلف محتوای در حال تهیه یا یکدیگر تلفیق می‌شود. این سرقت، ادبی بسته به مهارت شخص، ممکن است از تغییر ناگهانی سبک محتوا قابل تشخیص باشد.
- اما تشخیص سرقت ادبی همیشه به این آسانی نیست. مثلاً کلیپی از آزمایش واکنش شیمیایی را در نظر بگیرید. با فناوری «دیپ فیک» می‌توان آزمایش‌گران، محیط و حتی عناوین مواد را چنان تغییر داد که نتوان تناظری بین آن و منبع اصلی پیدا کرد. حتی می‌توان آن را با کلیپ‌هایی از منابع دیگر مونتاژ کرد.
- استفاده چندباره از محتوای سرقت شده: این نوع سرقت ادبی به معنای استفاده از یک محتوای سرقت شده در موقعیت‌های متفاوت و برای مقاصد مختلف است. به این پدیده «Self-Plagiarism» نیز گفته می‌شود. از رایج‌ترین نمونه‌های این نوع سرقت ادبی می‌توان به ارسال یک مقاله علمی سرقت‌شده به چندین مجله برای انتشار یا ارائه آن در موقعیت‌های مختلفی، مثل کنفرانس‌ها یا کلاس‌های درسی، اشاره کرد.
- سرقت ادبی ناشی از بازنویسی ناصحیح: این نمونه سرقت ادبی بیشتر در نوشتار اتفاق می‌افتد. اگر از مطالب منبعی صرفاً با تغییر جزئی چند کلمه، مترادف یا تغییر ترتیب آن‌ها و با همان ساختار متن مبدأ استفاده کنیم، مرتکب سرقت ادبی بازنویسی یا «Paraphrasing» شده‌ایم.
- استفاده مؤسسات تولید محتوا از محتوای تولید شده: برخی مؤسسات محتوای علمی را، نظیر مقاله، به جای شما می‌نویسند. استفاده از این محتوا فارغ از چگونگی تهیه آن و حتی با رضایت آن‌ها، سرقت ادبی است. متأسفانه، این نوع سرقت ادبی در ایران بسیار رایج است.
انواع سرقت علمی و ادبی غیرمستقیم بسیار رایج هستند. برای رعایت کامل اصول اخلاقی مربوط به تهیه محتوای علمی، باید هرگونه یاری‌گری در مراحل مختلف تهیه محتوا صادقانه قید شود. البته، باید بین مطالب عمومی و مطالبِ پدیدآورنده‌ای خاص تفکیک قائل شویم. برخی مطالب جنبه عمومی دارند. برداشتن آن‌ها از یک منبع سرقت ادبی نیست. مثلاً، اگر جمله «جنگل‌های آمازون بزرگ‌ترین جنگل‌های بارانی جهان هستند» را از منبعی عیناً و بدون اشاره به مرجع به کار ببریم کارمان سرقت ادبی نیست، چراکه درباره موضوعی بدیهی یا پذیرفته‌شده صحبت می‌کنیم.
اما چه زمانی باید این منابع را نیز ذکر کنیم؟ اگر در مورد عمومیت محتوا تردید دارید، حتماً باید ارجاع دهید. برای جلوگیری از ارتکاب سرقت ادبی، نقل‌قول‌های دیگران حتماً باید در داخل قیومه و با ارجاع‌دهی مناسب صورت گیرد. ضمن این‌که در ارجاع‌دهی، بر ارجاع به منبع اولیه تأکید داریم. لذا اگر محتوایی را از منبعی می‌آوریم که خود از منبع دیگری استفاده کرده است، ملاک مرجع‌دهی برای آن محتوا، منبع اولیه خواهد بود.
سرقت ادبی و محتوای چند رسانه‌ای
سرقت ادبی فقط محدود به آثار مکتوب نیست و در حوزه تولید محتوای چندرسانه‌ای نیز صورت می‌گیرد. این سرقت ادبی جدید است و متفاوت از سرقت ادبی رایج در قرن‌های پیش است. بنابراین، حتی استفاده از تصویر، متن یا صوت سخنرانی، برشی از ویدیو، مطالب علمی وب‌سایت‌ها و وبلاگ‌ها و اَشکال، جداول و نمودارها، کدهای برنامه‌نویسی و نقل‌قول‌ها، بدون ارجاع‌دهی مناسب به صاحبان آن‌ها، سرقت ادبی است.
تشخیص سرقت ادبی
و اما می‌رسیم به نحوه تشخیص سرقت ادبی! از مناسب‌ترین راه‌های تشخیص سرقت ادبی می‌توان به نرم افزار تشخیص سرقت ادبی اشاره کرد. البته نتایج آن‌ها را باید با ضریب خطا پذیرفت. در این راستا، باید به دنبال یافتن بهترین نرم افزار تشخیص سرقت ادبی باشید. از مهم‌ترین نرم‌افزارهای رایگان تشخیص سرقت ادبی می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:
- Copyleaks Plagiarism Checker
- PaperRater
- Dupli Checker
- PlagScan
- Quetext
- Plagiarism Detector
تأثیر منفی سرقت ادبی
- سرقت ادبی در پژوهش، به‌کرات، رخ می‌دهد. محرز شدن جرم سرقت ادبی برای یک پژوهشگر یا نویسنده به معنی خدشه‌دار شدن اعتبار علمی‌اش است. اگر مطلبی را در کتاب یا مقاله‌ای بدون اشاره خالقش به کار ببریم، علاوه بر نقض تعهد اخلاقی، اعتبار اثر خود را نیز از بین برده‌ایم. حتی اگر موضوعی بسیار بدیع یا کاربردی باشد.
- در دانشگاه‌های معتبر، نظیر آکسفورد، سرقت ادبی تخلف انضباطی است. در این‌صورت، مجازاتی متناسب با نوع و میزان جرم، از کسر نمره گرفته تا اخراج دانشجو، در نظر گرفته می‌شود.
- سرقت ادبی باعث می‌شود اعتماد به مرتکب آن از بین برود. مقالات بسیاری از پژوهشگران با ارتکاب سرقت ادبی حتی ناخواسته، پذیرفته نشده‌اند. با چنین اتفاقی، قطعاً، به فهرست سیاه نشریات اضافه می‌شویم و امکان همکاری با آن‌ها را برای همیشه از دست می‌دهیم.
- در بسیاری از کشورها سرقت ادبی نوعی سوء‌پیشینه است و در درخواست‌های آتی شخص د مرتکب برای استخدام یا اخذ بورسیه تحصیلی تأثیر منفی دارد.
مجازات سرقت ادبی چیست؟
حالا می‌رسیم به جرم سرقت ادبی و مجازات آن! سرقت ادبی تقریباً در همه کشورها جرم است و مطابق قوانین آن کشور، مشمول مجازات می‌شود. طبق قوانین، سرقت ادبی در اشکال مختلف آن، اعم از چاپی، الکترونیک، عمدی یا سهوی، جرم است.
اما چگونه از سرقت ادبی جلوگیری کنیم؟ چگونه خودمان مرتکب سرقت ادبی نشویم؟ برای این‌که حتی ندانسته به چنین جرمی مرتکب نشویم، لازم است اصول مربوط به حقوق خالق آثار علمی و ادبی را رعایت کنیم. ارجاع‌دهی به منابع استفاده‌شده از ابتدایی‌ترین اقدام‌ها برای اجتناب از سرقت ادبی است.
سخن آخر
تا به این‌جا، دانستید سرقت ادبی یعنی چه و چگونه با سرقت ادبی حقوق مولف یا تولیدکنندۀ هرگونه محتوا پایمال می‌شود. سرقت ادبی در پایان‌نامه، پژوهش، مطبوعات و هر جای دیگری می‌تواند رخ دهد. نتیجه سرقت ادبی، برای صاحب اثر و شخص مرتکب (سارق)، همیشه ناخوشایند است. ارجاع‌دهی مناسب به منبع استفاده شده و امانت‌داری در استفاده از فرآورده‌های فکری و دانشی دیگران، به اعتبار علمی و وجهه اخلاقی محتوای ما نیز می‌افزاید.
