آموزه‌های زبان فارسی در مکتب استاد سعید نفیسی

درباره کتاب «در مکتب استاد»

سعید نفیسی (1274- 1345) پژوهشگر، مترجم، داستان‌نویس و روزنامه‌نگار ایرانی، از اولین استادان دانشگاه تهران و اعضای فرهنگستان ایران و از نویسندگان بسیار پرکاری بود که تعداد آثار او به بیش از 250 جلد کتاب، رساله و مقاله می‌رسد. یکی از مهمترین آثار سعیدنفیسی فرهنگ فرانسه – فارسی در دو جلد بوده که این نویسنده به پاس نوشتن آن، برنده نشان لژیون دونور فرانسه شده است.

نفیسی برای مدتی کوتاه در برنامه‌‌ای رادیویی و گفتگو محور به نام در مکتب استاد در رادیو ایران حاضر شد. این برنامه دو محور کلی داشت: آموزش درست نویسی و کاربرد صحیح کلمات در زبان فارسی و شرح ابیات و نوشته‌های دشوار شعرا و بیان پیچیدگی‌های متون ادبی به زبان ساده. در قسمت‌های اول برنامه نفیسی تنها به سوالات مجری پاسخ می‌داد. اما به تدریج، این برنامه مخاطبان بسیاری پیدا کرد و شنوندگان برای نفیسی نامه می‌نوشتند و سوال‌های خود را مطرح می‌کردند.

با توجه به اهمیت و استقبال از سخنان نفیسی در این برنامه، موسسه مطبوعاتی عطایی تصمیم گرفت تا با مذاکره با رادیو ایران تقریرات نفیسی را با عنوان «در مکتب استاد» چاپ کند. امروزه با مرور این کتاب به ارزش تاریخی برخی از آموزه‌های نفیسی که به بیانی کاملاً ساده و مطلوب شنوندگان رادیو بوده‌است بیشتر پی می‌بریم. جالب است که بسیاری از نکاتی نفیسی مطرح کرده است پس از گذشت چندین دهه هنوز هم رعایت نمی‌شود و بسیاری از آنها امروزه، حکم غلط مصطلح را دارند. در اینجا برای آشنایی شما با حال و هوای کتاب چند پرسش و پاسخ از کتاب را در ادامه می‌آوریم.

پرسش: آیا این که بگوییم روی شما حساب می‌کنم درست است؟

پاسخ: البته روی کسی حساب کردن یعنی روی بدن کس جمع و تفریق و ضرب و تقسیم کردن!
به عوض این که کاغذ بردارند و روی کاغذ این کار را بکنند روی تن کسی این کار را می‌کنند.
می‌توانند در این مورد بگویند انتظار این کار را از شما دارم یا به شما اطمینان می‌کنم.

پرسش: استاد محترم برخی کلمۀ بهبودی را بهبود می‌نویسند و تلفظ می‌کنند. لطفاً بفرمائید کدام درست‌تر است؟

پاسخ: متاسفانه در برخی از فرهنگ‌ها این کلمه را «بهبودی» یعنی با یا ضبط کرده‌اند ولی این درست نیست.
بهبود خود اسم فعل است. یعنی اسمی که از فعل ساخته شده است و اگر بهبود صفت بود ممکن بود یا به آخر آن بیفزایند تا حالت اسم را پیدا بکند، ولی بهبود صفت نیست و چنانکه گفتم اسم فعل است و معنی آن حالت بهتر شدن یا بهتر کردن است. مانند کمبود که حالت کم بودن را می‌رساند. کسانی که بهبودی می‌نویسند، تصور می‌کنند که بهبود حالت صفت را دارد و چون اسم مرکب است دیگر حاجت به یا که در آخر صفت می‌آورند تا آن‌را تبدیل به اسم بکنند نیست.

پرسش: آیا این دو کلمه پیدایش و نرمش که تازه معمول شده درست است یا نه؟

پاسخ: متاسفانه هر دو غلط است.
زیرا که قاعدۀ ساختن این اسم مصدرهای با شین این است که اول شخص امر را از فعل می‌گیرند و آخر آن شین اضافه می‌کنند. مثل کن و کنش، رو و روش، خور و خورش، آرای و آرایش. چون ما فعل نرمیدن به معنای نرم کردن یا نرم شدن نداریم و نرم هم که صیغۀ امر باشد در فارسی نیست پس نرمش غلط است.
همچنین پیدایش، زیرا فعل پیداییدن نداریم که امر آن پیدای باشد.

پرسش: آیا می‌شود دو کلمۀ است و هست را به جای هم به کار برد؟

پاسخ: است و هست دو کلمۀ مختلف است. در روز اول یکی بوده‌اند اما حالا دو مورد دارد. است حالت را نشان می‌دهد. این که می‌گویند برگ سبز است یعنی حالت سبزی دارد و فلان کس پیر است یعنی در حال پیریست. اما هست از مصدر هستن آمده که معنی موجود بودن و وجود داشتن را می‌دهد. چنانکه هست و نیست یعنی موجود و معدوم و هستی یعنی وجود. وقتی که می‌گویند فلانی در خانه هست یعنی در خانه وجود دارد و کتاب روی میز هست یعنی کتاب روی میز موجود است درین صورت هـ اول آن را نمی‌توان حذف کرد اما الف است همیشه در ترکیب ساقط می‌شود و از میان می‌رود و خوانده نمی‌شود و بهتر است به جای آنکه بنویسند برگ سبز است بنویسند برگ سبزست.

پرسش: در خانه درست است یا درب
و این «ب» که به آخر اضافه می‌شود چه نوع «ب»ای است؟

پاسخ: البته در خانه درست است و نه درب خانه.
درب عربی و به معنی دروازه است و ب آخر آن جزء کلمه است.

مطالعه کامل کتاب «در مکتب استاد» به تمامی علاقه‌مندان ادبیات و زبان فارسی پیشنهاد می‌شود.